بخشی از فهرست مطالب پروژه

بخش اول

فصل اول

معماری مساجد ایرانی در دروه آل بویه۳۲۰-۴۴۷ هجری

۱-۱٫ طرح مسجد در ایران در دوران اولیه اسلام

۱-۲٫ مسجد جامع نیریز

۱-۳٫ معماری مساجد آل بویه در اصفهان و یزد

۱-۳-۱٫ مسجد جامع اصفهان

۱-۳-۲٫ مسجد جورجیر اصفهان

۱-۳-۳٫ مسجد جامع نایین

فصل دوم

۲- معماری مساجد ایرانی در دوره سلجوقیان (۴۴۷- ۵۵۳ هجری)

۲-۲٫ مسجد جامع قزوین

۲-۱٫ مسجد جامع اصفهان

فصل سوم

۳- معماری مساجد ایرانی در دوره ایلخانان (۶۱۵-۷۳۵ هجری)

فصل چهارم

معماری مساجد ایرانی در دوره تیموریان (۷۷۲-۹۰۸ هجری)

فصل پنجم

معماری مساجد ایرانی در دوره صفویان

مقدمه
ایستادن در برابر خداوند و سخن گفتن با او، 5 بار در روز، اجتماع در «مسجد» محلی كه نه تنها عبادتگاه، بلكه مركز مهم همه فعالیت های یك جامعه اسلامی است، سبب شد كه بنای مساجد در ایران به سرعت پا بگیرد. این بناها در آغاز، بسیار ساده بودند و بر اساس متون و مصالح ساختمانی و سبك های محلی ساخته می شدند. مساجد آغاز ایرانی، نسبت به ساختمان های ساسانی، چندان عظمت و ابهتی نداشتند. متأسفانه هیچ نمونه ای از این مساجد بر جا نمانده است، لیكن تاریخ نویسان آنها را بسیار وصف كرده اند؛ مثلاً در این مساجد علاوه بر نیایش پنج گانه روزانه، به آموزش خواندن و نوشتن و تعلیم تا مدارج بالای علمی می پرداختند. علاوه بر آن، مسجد مركز تجمع سیاسی- اجتماعی مردم نیز بود. اطلاعات سیاسی- نظامی و اجتماعی در مسجد در دسترس مردم گذارده می شد.
امور مختلف همگانی نیز در مسجد حل و فصل می شد. به همین سبب درهای آن همیشه به روی مردم باز بود. هر مسجد، حداقل، یك كتابخانه، یك آب انبار، یك مدرسه، یك درمانگاه و حتی یك غذاخوری همگانی داشت. از این رو باید روز به روز بر وسعت مسجدها افزوده شود. نخستین مسجدهای ایرانی، ساختمانهای كاملی بودند كه برای ساختن آنها هزینه زیادی صرف می شد و تزئینات پرخرجی بكار می بردند. با این حال، مساجد نقشه و طرح ثابت نداشتند.
مسئله مهم در ساخت مساجد این است كه شكل بنا بیشتر از مصالح و متون آن، منشأ آغازین اثری نیرومند و عاطفی است كه بخشی از آن از نیازهای عبادی و نیایشی ناشی می گردد. در مسجد نیازمند تشكیلات پیچیده و ویژه ای نیست و با سادگی محض سازگار است. این معماری نه به سنگ اهمیت می دهد و نه به آجر و یا مهارت و تردستی استاد كار. این، بیش از هر چیز، پژواك روح هنرمند و چكیده و عصاره نیروهایی است كه بر آن حاكمند و آنرا رهبری می كنند. مطالبی كه در این تحقیق آورده شده چكیده ای از خصوصیات مساجد در دورانهای مختلف پس از اسلام می باشد كه در هر فصل به بررسی آنها می پردازیم.



طرح معماری مساجد جامع یزد و اصفهان در دورانهای مختلف تاریخی
طرح مساجد ایران در دوران اولیه اسلام
طرح مسجد در ایران در دوران اولیه اسلامی، از سه روشی پیروی می شد. نخست: مسجد چهار طاق گنبد دار كه از روی آتشكده های ساسانی ساخته شده بود؛ دوم: مسجد ایوان دار با پوشش گنبدی، كه از كاخهای ساسانی پیروی گردیده بود. سوم: مسجدی كه از سبك عربی اقتباس شده و عبارت از صحن بازی بود كه چهار طرف آن را رواقهایی قرار گرفته بود. این سبكهای سه گانه در مساجد قرن نهم میلادی به شكوفایی رسید و شكل آنها در دروه آل بویه تركیب یافته است. در ساختمان مساجد دوره آل بویه، تأثیر روشهای عباسی آشكار بود.

معماری مساجد ایرانی در دوره آل بویه (320-447 هجری)
خاندان آل بویه، در غرب ایران و جنوب دریای قزوین، توانستند با سیاستی مستقل از قدرت مركزی بغداد، حكومت را بدست گیرند. این واقعه در قرن 9 میلادی، یعنی اواخر قرن 3 ه. اتفاق افتاد و در نیمه جنوب ایران را به مملكتشان ضمیمه كنند. آنها پیشروی به طرف غرب را آنقدر ادامه دادند تا سرانجام در حدود سال (945 میلادی) به بغداد رسیدند و خلیفه عباسی را مجبور به ترك بعضی از قسمتهای عراق نمودند. در دوره آل بویه حیات فرهنگی شكوفا شد و در مركز حكومتشان در ایران و عراق تمدنها و فرهنگهایی با رنگ خالص ایرانی به ظهور رسید.
در پی كاوش هایی كه كاوشگران انجام داده اند دو ستون از ستون های شیوه آل بویه در مسجد جامع اصفهان شناسایی شد. قسمت اعظم این ستونها سالم بوده است. بخشی از این دو ستون در داخل دیوار جدیدی كه بعداً ساخته شده، قرار گرفته است. ستون های مدور معظم ردیف بیرونی قبلی در نتیجه این تغییرات مبدل به ردیف دوم شده است.

معماری مساجد ایرانی در دوره سلجوقیان (447- 553 هجری)
در سال ??? هجری ، طغرل ، بنیانگذار سلسله سلجوقی ، در پی سال ها محاصره اصفهان بالاخره حكومت آل كاكویه را ، در هم شكست . آلب ارسلان جانشین طغرل شد و ملكشاه سلجوقی در سالهای ??? تا ??? ه ق به فرمانروایی رسید و اصفهان را رسما به پایتختی برگزیددر منطقه دورتر به جانب غرب، سلجوقیان از جیحون گذشتند وارد خاك خراسان شدند و پس از كسب پیروزی در 418 ه قدرت را بدست آوردند و از آن به بعد دولت سلجوقیان را در مرو پایه گذاری كردند. از این زمان به بعد است كه بیشتر بناهای قابل ذكر در ایران تاریخگذاری می شود، زیرا این عصر، دوران فعالیتهای عظیم و گسترده است.
   مساجد چهار ایوانی در شهر اصفهان و اطراف آن در دورهء سلجوقی پا به عرصهء وجود گذاشته است و در دیگر نقاط ایران از مكتب معماری اصفهان تقلید كرده اند . یكی از قدیمی ترین و عالی ترین مساجد چهار ایوانی مسجد جامع اصفهان (جامع عتیق یا مسجد جمعهء یهودیه) است . این بنا كه بخشهایی از آن بیش از یك هزار سال قدمت دارد به تنهایی موزه ای است كه از كلیهء صنایع و فنون بنایی  و معمــــــاری  كه  افــــزون  بر آن كه عالی ترین درجهء استادی و مهارت مردم اصفهان را درمعماری ، طراحی ، آجرتراشی ، نقاشی و گچ بری درهزار سال گذشته به نمایش گذاشته است آمیخته ای است متناسب از كلیهء فنون بنایی كه در كنار هم قرار گرفته است . بسیاری از جهانگردان و باستان شناسان بر این باورند كه این مسجد در سالهای میان (143 و 152 هجری قمری /= 761 و 770 مسیحی) در زمان خلافت منصور عباسی (136 تا 158 هجری قمری /= 754 تا 775 مسیحی) بر جای یك آتشكده قدیمی احداث شده است . حتی اگر چنین بوده است به جای مسجد مذكور كه به سبك عربی و با خشت خام بنا شده بود و استحكام لازم را نداشته است مسجد چهار ایوانی با شكوهی با آجر و با عنایت به استحكام لازم از دورهء ملكشاه سلجوقی پایه گذاری شده است.

بخشی از منابع و مراجع پروژه

1-     دكتر زكی،  محمد حسن. كتاب هنر ایران در روزگار اسلام . ترجمه: محمد ابراهیم اقلیدی. چاپ اول 1377. انتشارات صدای معمار .
2-     وزیری،  علینقی. كتاب تاریخ عمومی هنرهای مصور.  چاپ چهارم 1377. انتشارات هیرمند
3-     علام،  نعمت اسماعیل. كتاب هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی.  ترجمه: دكتر عباسعلی تفضلی.  چاپ اول 1382. انتشارات آستان قدس. 
4-     آیت اللهی،  دكتر حبیب الله. كتاب تاریخ هنر ایران. چاپ اول 1380. انتشارات بین المللی الهدی .
5-     رایس،  دیوید تالبوت. كتاب هنر اسلامی . ترجمه ماه ملك بهار . چاپ دوم 1381. انتشارات علمی و فرهنگی
6-      آزاد،  میترا. كتاب معماری ایران در قلمرو آل بویه. چاپ اول 1381. انتشارات كلیدی.