مقدمه
 
به دلیل اهمیت نفت كه یك منبع حیاتی است قراردادهای منعقده نفتی نیز از اهمیت خاصی بر خوردار است، اینكه اكثر قرارداد های نفتی جنبه بین المللی دارد لذا این قرار دادها بویژه با توجه به تحولات سیاسی و اقتصادی در جهان درخور تغییرات و دگرگونی‌هایی بوده است كه هر كدام از جنبه های خاصی  حائز اهمیت و مطالعه می باشد، از بررسی ابتدایی ترین قرار داد های نفتی كه تحت عنوان “امتیاز Concession ” با دولتهای صاحب نفت به امضاء‌  می رسیده تا قرار دادهای متداول امروزی می‌تواند زوایای مختلف این قرار دادها را مشخص نماید، لذا این رساله بر آن است كه به بررسی تطبیقی قرار دادهای بین المللی نفتی ایران با قرار دادهای نفتی سایر كشور ها بپردازد و ابعاد مهم حقوقی آنها را مشخص و مقایسه نماید، به منظور تحقق واقعی این بررسی تطبیقی ابتدائاً بر آن می‌باشم كه به تعریف كلی و سپس بررسی ویژگی های قرار دادهای بین المللی نفتی در كلیه مراحل سه گانه اكتشاف، تولید و بهره برداری بپردازم،‌ در راستای نیل به این مقصود به معرفی و بررسی ویژگیهای اقسام قرار داد های بین المللی نفتی ایران اقدام گردیده و از ابتدایی ترین قرار داد امتیاز نفتی كه معروف به قرار داد  دارسی منعقده به سال 1901 می باشد تا آخرین نوع قرار دادهایی كه هم اكنون درصنعت نفت ایران متداول گشته و به قرار دادهای“بیع متقابل Buy  Back ” موسوم گردیده است را تحلیل نموده لذا بررسی و ارزیابی اینگونه قرار دادهای نفت و گاز از منظر حقوق بین الملل مد نظر قرار گرفته است.



فهرست مطالب
                                               
مقدمه1
فصل اول
كلیات، تعریف
بخش اول: كلیات و مفاهیم     5
مبحث اول) روند تاریخی نفت    6
مبحث دوم) اقتصاد و مالكیت نفت    12
گفتار اول: اقتصاد نفت
گفتار دوم: مالكیت نفت    14
بند اول ـ مالكیت نفت از دیدگاه حقوق اسلام
بند دوم ـ مالكیت نفت از دیدگاه حقوق ایران    15
بند سوم ـ مالكیت نفت از دیدگاه حقوقی كشورهای غرب    17
بخش دوم: تعریف و اقسام قراردادهای بین المللی نفت و گاز، وجوه اشتراك و افتراق آنها    19
مبحث اول) تعریف
گفتار اول: سیستم‌های حقوقی قراردادهای بین المللی نفت و گاز    20
بند اول ـ سیستم‌های امتیازی     21
بند دوم ـ قراردادهای امتیازی نوین    22
بند سوم ـ متن امتیاز نامه     25
بند چهارم ـ انواع امتیاز نامه
گفتار دوم: سیستم‌های قراردادی    31
بند اول ـ قراردادهای مشاركت در تولید
بند دوم ـ قراردادهای مشاركت در سرمایه‌گذاری    34
بند سوم ـ قراردادهای خدماتی     35
مبحث دوم) اقسام قراردادهای بین المللی نفتی ایران، وجوه اشتراك و افتراق آنها     39
گفتار اول: اقسام
گفتار دوم: وجوه اشتراك و تمایز قراردادهای بین‌المللی نفتی     49
فصل دوم
ویژگی‌ها و مكانیزمهای قراردادهای بین المللی نفتی ایران
بخش اول: ویژگیهای قراردادهای اولیه نفتی ایران تا قبل از ملی شدن صنعت نفت ایران     54 
مبحث اول) ویژگیهای قرارداد 1901 دارسی
مبحث دوم) ویژگیهای قرارداد 1933 شركت نفت ایران و انگلیس     59
مبحث سوم) ویژگیهای قرارداد نفتی ایران و شوروی     63
مبحث چهارم) ویژگیهای قرارداد الحاقی گس-‌گلشائیان    64
بخش دوم: ویژگیهای قراردادهای بین‌الملی نفتی ایران پس از ملی شدن صنعت نفت ایران    67
مبحث اول) ویژگیهای اصل ملی شدن صنعت نفت ایران
گفتار اول: ویژگیهای قرارداد كنسرسیوم 1954    70
مبحث دوم) ویژگیهای سایر قراردادها     75
گفتار اول: ویژگیهای قراردادهای پنج گانه خلیج فارس
گفتار دوم: ویژگیهای قراردادهای شش گانه    78
گفتار سوم: ویژگیهای قرارداد فروش و خرید نفت (كنسرسیوم دوم 1973)     84
بخش سوم: ویژگیهای قرار دادهای بین المللی نفتی ایران پس از انقلاب اسلامی ایران     87
مبحث اول) تا قبل از اجرای برنامه اول توسعه اقتصادی
مبحث دوم)   پس از اجرای برنامه اول توسعه اقتصادی     88
گفتار اول: ویژگیهای تحولات قانونی قراردادهای  نفتی ایران
گفتار دوم: ویژگیهای قراردادهای منعقد شده بیع متقابل    92
بخش چهارم: بررسی تحلیلی مكانیسم‌های عملیات اكتشاف، توسعه و بهره‌برداری در قراردادهای
    بین المللی نفتی ایران و مقایسه آن با مكانیسم‌های مشابه جهانی     95
مبحث اول) مكانیسم‌های عملیات اكتشاف، توسعه و بهره‌برداری در قراردادهای نفت و گاز ایران
گفتار اول: عملكرد در قالب قراردادهای مشاركت در تولید نفت ایران     100
گفتار دوم: عملكرد در قالب قراردادهای انجام خدمت یا پیمانكاری نفت ایران     105
گفتار سوم: عملكرد در قالب سایر قراردادهای اكتشاف و توسعه و بهره‌برداری نفت ایران     107
مبحث دوم) مقایسه با مكانیسم‌های مشابه در جهان     112
گفتار اول: شیوه توسعه مشركت منابع نفت و گاز     113
گفتار دوم: شیوه تعیین یك مقام مشترك     114
گفتار سوم: شیوه عملیات به روش Unitization    115
فصل سوم
    قانون حاكم و روش‌های حل اختلافات در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز
بخش اول: قانون حاكم بر قراردادهای بین‌المللی نفتی و شرط ثبات     118
مبحث اول) تعیین قانون حاكم و تحولات آن در قراردادهای بین‌المللی نفتی ایران و قیاس با
    قراردادهای نفتی كشورهای نفت خیر جهان
مبحث دوم) شرط ثبات و نقش آن در آراء بین‌المللی قضایی     131
بخش دوم: روش رسیدگی به اختلافات ناشی از سلب مالكیت و ملی كردن     142
مبحث اول) مفهوم و اقسام سلب مالكیت
گفتار اول: سلب مالكیت و مصادیق آن     143
بند اول ـ سلب مالكیت در حالت اضطرار به شرط پرداخت غرامت (ضبط اموال)
بند دوم ـ سلب مالكیت بدون جبران خسارت (مصادره اموال)     144
گفتار دوم: سلب مالكیت غیرمستقیم و ملی كردن     146
بند اول ـ سلب مالكیت غیر مستقیم
بند دوم ـ ملی كردن موضوع مالكیت     147
بند سوم ـ پرداخت غرامت به صاحب امتیاز     150
بند چهارم- آثار حقوقی عمل ملی كردن    152
مبحث دوم) مراجع حل و فصل اختلافات ناشی از قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز    153
گفتار اول: روش رجوع به دادگاه
گفتار دوم: روش سازش     155
گفتار سوم: روش رجوع به داوری
بند اول ـ حل و فصل اختلافات بین‌المللی نفتی به روش سازش در دعوی سافایر     157
بند دوم ـ بررسی تجزیه و تحلیل قانون حاكم به روش رجوع به داوری بین‌المللی
    و سازش نفتی طی دو دعاوی خمكو و كنسرسیوم نفتی 1973 ایران
بند سوم- نمونه حل و فصل اختلافات بین المللی نفتی ایران
    به روش رجوع به دادگاه بین‌المللی لاهه و سازش     162

فصل چهارم
    بررسی تطبیقی برخی شرایط و مقررات حاكم برقراردادهای بین‌المللی نفت و گاز
بخش اول: بررسی تطبیقی «درآمد و فروش نفت» در قراردادهای بین المللی نفت و گاز     165
مبحث اول) شرایط مالی در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز
گفتار اول: روش تعیین قیمت نفت     169
گفتار دوم: چگونگی پرداخت حق الامتیاز در قراردادهای نفتی     173
گفتار سوم: مالیات در قراردادهای بین‌المللی نفتی     180
بند اول ـ نمونه پرداخت مالیات در قرارداد كنسرسیوم ایران 1333    183
بند دوم ـ چگونگی پرداخت مالیات در سایر نقاط خاورمیانه    184
بند سوم ـ ادوار سه گانه تقسیم منافع در قراردادهای نفتی تا قبل از انقلاب اسلامی    186
مبحث دوم) شرایط غیرمالی در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز     188
گفتار اول: مسئله استرداد تدریجی اراضی در قراردادهای بین‌المللی نفتی     195
گفتار دوم: مسئله استخدام اتباع كشور طرف قرارداد    200
گفتار سوم: مسئله ترك قرارداد یا امتیاز     202
گفتار چهارم: مسئله مباشرت دولت در قراردادهای نفتی     206
گفتار پنجم: مسئله حق انتخاب هیئت مدیره شركت نفتی در قراردادهای بین‌المللی نفتی     207
مبحث سوم) منافع مخصوص در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز     211
گفتار اول: بررسی منافع مخصوص در قراردادهای نفتی ایران     212
گفتار دوم: چگونگی منافع مخصوص در سایر كشورهای خاورمیانه    215
بخش دوم: بررسی تطبیقی نرخ بازگشت سرمایه در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز     220
مبحث اول) نرخ بازگشت سرمایه در قراردادهای نفتی «مشاركت در تولید»     221
گفتار اول: نرخ بازگشت سرمایه در انواع «قراردادهای مشاركت در تولید كشورهای جهان»     222
گفتار دوم: نرخ بازگشت سرمایه در «قراردادهای بین‌المللی نفتی
    پیمانكاری خرید خدمات بیع متقابل ایران»     223
بخش سوم: بررسی قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز جمهوری آذربایجان     224
مبحث اول) نظام سرمایه‌گذاری در قراردادهای نفتی جمهوری آذربایجان     225
مبحث دوم) نفت و گاز فلات قاره جمهوری آذربایجان و سهام شركت سوكار
    در «شركت مشاركت در تولید»    226

ـ نتیجه‌گیری     229
‍ پیوست‌ها      235
فهرست منابع و مآخذ     247
•    منابع فـارسی
•     منابع انگلیسی    249



فهرست منابع و مآخذ

- كتابها:
1- «تاریخچه و متن قراردادهای مربوط به نفت ایران»، كتاب سفید، انتشارات شركت ملی نفت ایران، تهران، 1344.
2- اخوی، احمد، «تجارت بین‌الملل، استراتژی بازرگانی و توسعه اقتصادی»، ناشر مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، تهران 1373.
3- رزاقی، ابراهیم، «اقتصاد ایران»، نشر نی، تهران 1376.
4- روحانی، فؤاد، «تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران»، چاپ دوم، ناشر: شركت سهامی كتابهای جیبی، تهران، 1353.
5- فاتح، مصطفی، «پنجاه سال نفت ایران»، چاپ دوم، تهران، انتشارات پیام، 1358.
6- روحانی، فؤاد، «تاریخ اوپك»، ترجمه منوچهر روحانی، شركت سهامی كتابهای جیبی، تهران، 1353.
7- الجبیر الصباح، سالم، «امارات، خلیج فارس و مسئله نفت»، ترجمه علی بیگدلی، انتشارات میراث ملل، تهران، 1368.
8- چرچیل، رابین و آلن‌لو، «حقوق بین‌الملل دریاها»، ترجمه بهمن آقایی، نشر دفتر مطالعات  سیاسی و بین‌المللی،تهران، 1367.
9- خلعت بری، فیروزه، «اقتصاد نفت»، انتشارات دانشگاهی، 1367.
10- رئیس طوسی، رضا، «نفت و بحران انرژی»، چاپ دوم، سازمان انتشارات كیهان، تهران، زمستان1363.
11- گرامی، محمدعلی، «مالكیتها»، نشر روح، قم، 1358.
12- موحد، محمدعلی، «نفت ما و مسائل حقوقی آن»، انتشارات خوارزمی، تهران، 1353.
13- موحد، محمدعلی، «درسهایی از داوریهای نفتی»، انتشارات دفتر خدمات حقوقی بین‌الملل ریاست جمهوری، تهران 1376.
14- نراقی، محمدمنصور، «مبانی حقوقی و شرایط عمومی قراردادهای نفتی خاورمیانه»، جلد 1، انتشارات صبح امروز، تهران، 1350.
15- شواردن، بنجامین، «خاورمیانه نفت و قدرتهای بزرگ»، ترجمه عبدالحسین شریفیان، چاپ دوم، ناشر: شركت سهامی كتابهای جیبی، تهران، 1354.
16- مبصر، داریوش، «كالبدشكافی سرمایه‌گذاری‌های صنعت نفت»، چاپ اول، انتشارات كویر، تهران 1379.
17- اهری، حسین، «قراردادهای نفتی قیمت و درآمد»، ناشر چاپخانه كاویان، تهران 1349.
18- ذوقی، ایرج، «مسایل سیاسی اقتصادی نفت ایران»، چاپ پنجم، انتشارات پاژنگ، تهران 1378.
19- فرهنگی، حسین، «حل و فصل اختلافات داوری در قراردادهای نفتی ایران»،‌ رساله دكترا، دانشگاه تهران، 1355.
20- عیسوی، چارلز، «تاریخ اقتصادی ایران (1914-1800)»، ترجمه یعقوب آژند، نشر گستره، تهران، 1362.
- مقالات:
1- محبی، محسن، «رژیم قانون حاكم دیوان داوری ایران- ایالات متحده در دعاوی نفتی و تأثیر آن در روند داوری بین‌المللی»، مجله حقوقی دانشكده حقوق،دانشگاه شهید بهشتی، شماره 28-27، تهران 1378.
2- آقازاده، غلامرضا، «نفت و خلیج فارس»، نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، تهران 1368، صفحات 66-50.
3- ملكپور، ملكرضا، «بررسی مسایل خلیج فارس در ابعاد اقتصادی»، نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی»، تهران، 1368، صفحات 524-513.
•    منابع انگلیسی
-كتابها:
BOOKS:
1- Anand, P.P. “New States and International Law” (Delhi: vikas, 1972).
2- Fox, Hazel e.t. “Joint Development of Offshore Oil and Gas a Model Agreement for States for Joint Development with Explanatory Commentary” (British Instiute of International and Comparative law, London, 1990).
3- Socar Co, “Azerbaijan the Next Big Oil Play”, Published and distributed by Financial Times Energy publishing, Tottenham.
- Essaies:                                          - مقالات:
1- Fesharaki, Feradoun, “Joint Development of Offshore Petroleum Resources: The Persian Gulf   Experience” (1987) 6 Energy.
2- Horigan, E. Jamze. “ Unitization of Petroleum Reservoires Estuarine Across Subsea Boundary… , (1974) 7 Natural Resources lawyer.
3- Mioshi, M. “The Basic Concept of Joint Development of Hydrocarbon Resources in the Continental Shelf” (1988) 3 Int’ 1 journal of Extuatine Coastal Law.
4- Onorato, T. William, “Apportionment of an International Common Petroleum Deposit” (1977) 26 International and Comprative law Quarterly.
5- Venezuela Oil ministry, “Petroleum Legislation, South America, Basic Oil Laws and Concession Contracts” (Venezuela, 1959, II).