تاریخچه سفال و سفالگری و بررسی سفالینه های شهرضا در word

فهرست

پیشگفتار    3
مقدمه    5
چکیده    7
تاریخچه هنر سفالگری در ایران    12
دوره اشکانیان    15
دوره ساسانى    16
دوران اسلامى    18
دوران سلجوقى    21
ماده اولیه و فن كوزه گری    22
كارگاه و كوره    25
نقش كوزه، انواع آن و سفالینه های دیگر    27
كوزه گران و موقعیت اجتماعی آنان    28
كاربرد های مختلف كوزه    28
سفالگـری پـیش از اسلام    30
سفالگـری بعـد از اسلام    33
دوره اولیه اسلام    34
دوره میانی اسلام    36
دوره متـاخـر اسلام    39
نگاه کلی    40
ویژگی های تولیدات سفال و سرامیك مناطق مختلف ایران    41
لالجین همدان    41
شهرضا ، شهر سفالینه های فیروزه ای    42
کلام آخر    44
بازدید از برخی كارگاه های سفالگری در شهرضا    45
منابع و مآخذ    61
بررسی هنر سفالگری (کوزه گری)
 

پیشگـفتار

سفالگری یکی از مهمترین و قدیمی ترین هنرهای دستی بشر بوده که از دیر باز در ایران رونق داشته است. در دوران پیش از تاریخ ظروف سفالین با دست وبدون هیچ وسیله ای ساخته می‌شده بنابراین دارای برشهای بی قاعده وبدنه ضخیم بوده است وشیارهای موجود بر روی بعضی از ظروف این دوره در شوش وتل باكون نشان می‌دهد كه ظرف را با دست مرطوب یا با كمك وسیله ای چوبی یا استخوانی مالش داده اند.
بعدها چرخ سفال توسط ایرانیان اختراع شدابتدا این چرخ صفحه ای ساده بوده و بتدریج به چرخ بزرگی تبدیل شده كه سفالگر با پاهای خود آنرا به حركت در می‌آورد - تفاوت آن با چرخ انگلیسی در این بود كه  چرخ کوزه گر انگلیسی به وسیله میله بارمو حرکت می‌كرد - کوزه گر در جهت مخالف حرکت عقربه ساعت با پای خود چرخ را می گرداند و با دست به مواد خام کوزه گری که گل رس یا خاک رس بود شکلهای خاص که متبلور ذوق و سلیقه نقشی از هنر های ایرانی را در خود داشت، می دادو آثار هنری ارزشمندی ایجاد می گرداند، سپس برای ماندگار کردن این آثار آنها را در کوره های پخت ویژه حرارت می‌داد و در صورت دلخواه با لعاب ویژه ای می پوشاند .
در این بین بر اساس نوع تزیین سفال می‌توان سفالینه ها را به دو دسته تقسیم كرد:
1-  سفال با تزیینات لعابی
2-  سفال با تزیینات غیر لعابی
كه البته تزیینات غیر لعابی تقریبا" از همان ابتدا كه بشر به ساخت سفال پرداخت پدیدار شد وهمچنان ادامه دارد. اما تزیینات لعابی در اواخر دوره قبل از اسلام ایجاد شد ودر دوره بعد از اسلام رواج یافت وبه اوج رسید و باعث از رونق افتادن تزیینات غیر لعابی شد .
تا جایی كه اكثر متون مربوط به سفال درزمینه ساخت وتزیینات لعابی سفال  است . و همچنین بیشتر كارهای هنری نیز مربوط به همین زمینه می‌باشد .
آشنایی با هنر زیبای سفالگری ، مخصوصا سفالینه های بسیار زیبای شهرضا مرا بر این داشت تا تحقیق خود را در این زمینه انجام دهم  .


مقدمه
فلات ایران با تنوع اقلیمی خود به احتمال زیاد یكی از مهمترین خاستگاههای اصلی پیدایش و گسترش صنعت سفالگری در آسیای غربی می باشد. روند رو به رشد سفالگری در طول هزاران سال، در هیچ منطقه ای از آسیای غربی مثل ایران نبوده است. نقاط عطف این روند بدون تردید در پیدایش سفال در حدود هزاره هشتم پ.م در منطقه زاگرس مركزی و پیدایش چرخ سفالگری و تعامل كوره های سفال پزی در هزاره چهارم پ.م نمود پیدا كرده است.
 
سفال (سفالینه). این اصطلاح، بنابر تعریف لغتنامه‌ها عموما به معنی اشیا ساخته شده از گل پخته هستند، مانند كاسه، كوزه، و غیره... همچنین سفالینه، سفال ساخته شده را می‌گویند. سفالین نیز شامل انواع اشیایی است كه از سفال می‌سازند. اصطلاح اروپایی" سرامیك" نیز داری مفاهیم سفال در زبان فارسی است، كه از واژه یونانی (Keramikos) كه خود از (Keramon) به معنی خاك رُس گرفته شده است. بنابراین سفالگری نیز به هنر یا صنعت ساخت ظروف و اشیا گلی پخته اطلاق می‌شود. معمولا محصولات را اگر بدون لعاب باشند سفال و اگر لعابدار باشند بر حسب گل و لعابی كه در آنها به كار رفته بدل چینی می‌نامند.
سفال در واقع نخستین محصول هنری و صنعتی مردمان اولیه و حاصل نیاز و شعور آدمی، در به كار گیری عوامل طبیعت است، و از آنجا كه مواد اولیه آن شامل: خاك، آب، و آتش در سرزمین‌های محل سكونت بشر یافت می‌شده است، نشانه‌های تولید آن را در تمامی نقاط مسكونی انسان مشاهده می‌كنیم. كهنترین اشیا سفالی بدست آمده از كاوش‌های باستان‌شناسی ایران مربوط گنج دره در استان كرمانشاه است؛ كه تاریخ آن به هزاره هشتم پیش از میلاد می‌رسد.
سفالگری، هنری است كه به صورت (شكل) سنتی طی هزاران سال اصول فنی ارزشمند خود را تا به امروز حفظ كرده است. علاوه برارزش‌های هنری با بررسی دقیق این آثار، امكان شناخت حرفه‌ها، صنایع و آثار مادی طوایف و جوامع بشری در قلمروهای فرهنگ‌های گوناگون را فراهم می‌آید. بنابرآنچه گذشت، باید سفال را به عنوان تجلی فعالیت ذهن و خلاقیت و ابداع هنری انسان‌های گذشته ارج نهاد. زیرا سفالگری هنری همگانی بوده كه نه تنها سلیقه ابداع كننده، بلكه نشانه‌های معینی از زندگی اجتماعی و دوره زندگی و ویژگی‌های مادی و معنوی آن را به ما نشان می‌دهد، و وسیله مستقیمی برای شناسایی تمدن شهرها، اقوام و ادوار مختلف است. زیرا هر ملتی برای تزئین سفال‌های خویش، نشانه، اشكال و تزئینات ویژه خود را به كار می‌برده است. برای تامین منظور باستان‌شناسان با بهره‌گیری از هنر طراحی و تكنیك‌های دقیق، باستان‌شناسان می‌كوشند به قطعات و اشیا مختلفی كه از مناطق باستانی بدست می‌آید، جان داده و با به تصویر كشیدن تمام نقوش به كار رفته در سفالینه‌ها به تعیین دوران مورد نظر پرداخته، به اسرار هنر و بسیاری از ناشناخته‌های زندگی آن دوران پی می‌برند.


چکیده
هنر سفال سازی نزد باستانشناسان قدر و منزلت خاصی دارد، چه همین قطعه‌های كوچك سفال كه به ظاهر ناچیز به نظر می‌رسد، ما را به زمانه و زندگانی مردم آن روزگاران می‌رساند. فن سفال سازی درایران، از ابتدای تمدن تا به امروز ادامه یافته و در طی این مدت تغییرات گوناگونی به خود دیده است. به نوشته گیرشمن، در حدود ده هزار سال پیش، كسانی كه دركوهستانهای بختیاری ضمن پرداختن به شكار و تهیه خوراك، به ساخت ظروف سفالی نیز اشتغال داشته‌اند. این نظریه كه بیشتر باستانشناسان، آغاز صنعت سفال سازی را از ایران می‌دانند، در خور توجه است. به نوشته پروفسور پوپ در كتاب بررسی هنر ایران «مداركی كه اخیراً به دست آمده قویاً موجب اثبات فرضیه‌های چند سال اخیر است مبنی بر این كه كشاورزی و شاید صنایع پیوسته به آن یعنی : كوزه‌گری و صنعت سفال‌سازی و بافندگی از فلات ایران آغاز شده است».
سیر تكامل سفال‌گری در تپه‌های باستانی، خیلی زود ساكنان اولیه را متوجه كرد كه می‌توانند از طریق سفال نیازهای خود را برآورده كنند. سفال بهترین اثری است كه از جوامع اولیه بر جای مانده است، به ویژه در تمدنهای فلات ایران، مراحل مختلف تمدنی را به نام این سفالها مشخص كرده‌اند:
تمدنهای شمال «سفال خاكستری» و تمدنهای غربی «سفال نخودی» و دوره تمدن ایلام «سفال منقوش». نخست به درون ظرف اهمیت داده می‌شد، ولی بعدها، در سفالینه‌های نقشدار تزیینات به جدار بیرونی ظرف نقش بست. بیشتر این ظروف به شكل كاسه، كوزه‌های پایه‌دار، لیوان و ظروف شبیه به مجسمه حیوانات است. اختراع چرخ كوزه‌گری در هزاره چهارم در ایران، دگرگونی بزرگی در صنعت سفال سازی پدید آورد. اشیای سفالینه مكشوفه از سیلك و محوطه‌های باستانی جنوب شوش، چغامیش و تل‌باكون در تخت جمشید حاكی ازساخت سفال با چرخ است. در همین دوره تحولی نیز در ترسیم نقوش پیدا شد: نخست با نقوش هندسی و تزیینی بدنه ظروف را آرایش كردند و پس از مدتی نقش حیوانات معمول شد و زمانی بعد هنرمندان برای بیان اعتقادات و گاه وضعیت محیط و زندگی، موضوع خاصی را به كار می‌بردند، بیشتر خصایص زندگی اعم از مذهبی، اخلاقی و هنری را با نقش بر سفال می‌نشاندند. از اكتشافات تپه سیلك، تپه حصار، تپه گیان در نهاوند و دیگر تپه‌های باستانی، چنین برمی‌آید كه از هزاره پنجم قبل از میلاد، ساكنان این نواحی به ساختن ظروف سفالین منقوش می‌پرداختند.
هنرمند سفالگر پیش از تاریخ ایران با نقاشی روی سفالینه‌ها گویی شعر می‌سرود. سفالگر نقاش با استفاده از عناصر بصری ساده، اشیاء و حیوانات و انسان را می‌نمایاند، مثلاً خطوط موّاج موازی در درون یك دایره و مستطیل، نشاندهنده آب است و مثلثی كه سطح آن چهارخانه بندی شد، نشانگر كوه یا مربعی كه با خطوط افقی و عمودی تقسیم و خطوط موّاج در آن ترسیم شده، احتمالاً نشانه زمین زراعتی است. جانوران منقوش روی ظروف عمدتاً عبارتند از: بز، قوچ، گوزن، گاو، پرندگان و غیره. امّا برخلاف نقاشی غارها در اینجا شكل واقعی حیوان مورد توجه نبوده، بلكه طرح خلاصه و اغراق شده آن مطرح است. زیرا كه آرایش سفالینه در كار سفالگر اهمیت بیشتری دارد: او به دلخواه، شكل طبیعی را به شكل تجریدی تبدیل می‌كند تا بدین ترتیب مقاصد تزیینی خود را برآورده سازد.


منابع و مآخذ
فائق توحیدی ، فن و هنر سفالگری ، تابستان 84 ، سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی
دكتر حسین یاوری ، سفال و سرامیك سازی ، پاییز 84 ، ایران شناسی
ریچارد اپلر – داگلاس اپلر ، لعاب ها و پوششهای شیشه‌ای، 1382 ،نشر دانش‌ایران – انجمن تولیدكنندگان كاشی ‌و سرامیك ایران
ارنی هرنیک، ترجمه حمیده چوبک، سفال ایران در دوره اشکانی، انتشارات نشر - چاپ اول 1376
سیف الله کامبخشفرد، سفال و سفالگری در ایران، 1380، چاپ دوم، انتشارات ققنوس
كتاب سفال ایران، فن و هنر سفالگری، پیشینه سفال و سفال‌گری در ایران
موسسه باستان شناسی ایران
موزه ملی ایران
سایت فرهنگ و هنر  www.farhanggoftego.com
سایت فرهنگسرا  www.farhangsara.com