بررسی مباحث كتاب و چاپ در word

كتاب به مجموعه ای از ورقه های كاغذ ، پوست آهو یا ماده ای همانند آن گفته میشود  كه در آن مطالبی نوشته شده باشد و با هم به نخ كشیده شده یا صحافی شده باشند و دراصل به معنی دوختن چرمی به چرم دیگر یا پیوند دادن برخی از حروف به برخی دیگر به وسیله گفتن یا نوشتن است . بنابر آنچه در كتاب لغت و درتفسیر مجمع البیان آمده ، كتاب در اصل مصدر كتب یكتب است و به معنی پوستی را به پوستی دیگر پیوند دادن است مانند این كه كسی پاره پوستی را به مشك آب پینه بدوزد ( كتب القربه ) یا لب های قاطری را با حلقه گرد آورد و به یكدیگر پیوسته گرداند ( كتب البغله ) و سپاهیان را هم كه كتیبه گفته اند بواسطه آنست كه به یكدیگر می پیوندند . راغب می گوید نوشته ها را هم كه مكتوب می گویند برای این است كه حروف و كلمات را به یكدیگر می چسبانند و از آن جمله می سازند چه روی صفحه ای نوشته شود و یا آن كه ضمن گفتار باشد . بنابراین كلماتی را هم كه بر زبان می آورند گاهی كتاب می گویند مانند این كه گفتار خداوند را پیش از آن كه نوشته شود كتاب گفته اند زیرا حروف و كلماتی را ب یكدیگر پیوند داده اند . نتیجه عزم و اراده قطعی را هم كه سر زدن كاری و یا پیش آمدی است و یا وجود شدن چیزی است كتاب گفته اند . فرمان دادن به كاری و واجب گردانیدن آن را هم كتاب گفته اند . ثابت و پابرجا گردانیدن علم و عقیده ای در قلب كسی را هم كتاب گفته اند و این آیه شریفه را می توان در این باره شاهد آورد كه خداوند فرموده است : اولئك كتب فی قلوبهم الایمان ( مجادله ـ22)
در طول تاریخ ، كتاب به اشكال و انواع مختلف فراهم شده و دست و مركب و قلم و نی دركتابت آن بكار رفته و درهر ورق آن سطوری مركب از كلماتی مرتبط به هم و عبارات و مضامینی كه مفهوم مشخصی را القاء می كند پیوند خورده است . شیوه چاپ وحروفچینی در قرن اخیر به كتاب صورتی نو و كسترشی جهانی بخشیده و تهیه و دسترسی به آنرا سهل و میسور گردانیده است و سیر آن همچون مراحل سنی انسان كه شامل نوجوانی وجوانی میانسالی و پیری است مراحل علامت نگاری و مقاله نویسی و رساله نویسی را پست سر گذارده ، به صورت امروزین درآمده است .
كتاب مهمترین وسیله انتقال حقیقت ها و سخنگوی پیشینیان و كارنامه فرهنگ و معرفت بشر و اسباب فزونی دانش و ادبیات و بیان كننده تلخی ها و محرومیت ها و تلاش ها و كامیابی ها و پیروزی رفتگان و در مسائل علمی نشانه تسلسل تفكرات بوده ، قرن ها نقل و انتقال و گسترش دانش و هنر و نشر فرهنگ و تعمیم آموزش و پرورش و ایجاد نزدیكی ملت ها را از نقطه ای به نقطه دیگر ، عهده دار بوده است . كتاب و كتابخانه ، ضبط دانش اندیشمندان و تجربه صاحبنظران و نشر آن میان شیفتگان اندیشه های نو ، نقش اصلی و اساسی بارور كردن اذهان را به عهده داشته است .
كتاب موجب شده كه گنجینه های فكری و آثار گذشتگان برای آیندگان باقی بماند و اندیشه نسل های مختلف به هم پیوند بخورد و منبع عظیمی ازعلم و معرفت ایجاد گردد . این منبع عظیم كه به تدریج تكمیل می شود ازاسباب دگرگونی و تحول جوامع و ملل است .مثلاً در زمینه علوم ، پیشرفت تدریجی علم فیزیك و شیمی ، طرز زندگی جوامع انسانی را تغییر داده است . این پیشرفت ها كه به ویژه در صنایع مشهود است از یك یا چند نفر یا یك نسل ساخته نبوده ولی چون كشفیات مختلف ،مكتوب و بایگانی شده و دست به دست گشته ، پیشرفت های مزبور ممكن شده است . لذا بدیهی است آنچه میراث های فرهنگ بشری و حوادث تاریخی را كه عامل تحول است زنده نگه می دارد كتاب و قلم است و نیز آنچه ما از تاریخ گذشتگان می دانیم در اثركتابت به دستمان رسیده و گرنه شاید جز وقایعی كه برای پدر و پدر جد ما سینه به سینه روایت شده ، مطلب دیگری از تاریخ نمی دانستیم .
بررسی تاریخ و فرهنگ و آموزش و پرورش در سه دوره « پیش از اختراع خط » و « پس از اختراع خط و كاغذ و كتاب » و « اختراع چاپ » خلاصه می شود و كتاب در كنار آموزگار و برنامه و روش ، یكی از اركان عمده آموزش و پرورش به شمار رفته ، جامه تاریخی بسیار زیبا بر پیكر انسان است . دكارت ( فیلسوف نامدار فرانسه ) گوید : تمدن هر كشوری به اندازه عظمت و ارجمندی كتاب های آن كشور است و یك ملت به هیچ چیز آن اندازه نیاز ندارد كه به داشتن كتاب های خوب و راستین ، چنان كه پیامبران اولوالعزم با داشتن كتاب بر دیگر پیامبران برتری یافته اند .
نوع كتاب و نشریاتی كه در هر جامعه مورد مطالعه قرا می گیرد ، اگر به تناسب فهم و دانش مردم نگاشته شود در علم و آگاهی و رفتار آنها مؤثر واقع می شود . از طرفی بسیاری از تعلیمات اجتماعی و تربیت ها ، مدون و كتاب شده نیست لكن خردمندان كوشش می كنند كه درعمل و گفتار به كتاب ها استناد جویند و این موجب می شود كه عامه مردم از آثار و تألیفات متأثر شوند . لهذا وضع فرهنگ هر جامعه با كتاب های موجود در آن جامعه مناسبت نزدیك دارد و در مقیاس محدود ، فراوان پیش آمده كه كسی با خواندن یك كتاب ، طرز فكرش تغییر كرده ، متحول شده است .
صنعت چاپ نیز از جمله بزرگترین و مفیدترین اختراعات بشری و وسیله انتقال اندیشه ها و عواطف بسیاری از علما و دانشمندان و فلاسفه و اهل هنر برای میلیاردها مردم در طول تاریخ بوده است . این صنعت ، آموزش و تحقیق را كه در انحصار گروهی خاص بوده برای همه مردم ممكن ساخته است و بخصوص حاصل اندیشه های والای علمی و فكری و ادبی كاتبان و قلمزنان را كه به زحمت در یك یا چند  نسخه محدود نوشته می شده و به علت قلت نسخ آن هر دم با خطر نابودی مواجه می گشت حفظ نموده است و هم این فن ، سبب ابداع فنون و هنرهای دیگر گردیده كه به نحوی در رابطه با صنعت چاپ قرار می داشته است .
نقش صنعت چاپ در روند زندگی آدمی و نیازمندیهای فرهنگی او به مانند نقش بهداشت و نقش هواست كه حیات انسانی بشر را وسعت و عمق بخشیده و در بهبود كیفیت زندگی  جهش های علمی و آگاهی او اثری قطعی و بی گفتگو داشته است .
تأثیر سازنده چاپ و آنچه از رهگذر آن عاید اجتماعات و تمدن انسان شده در هر یك از پدیده ها و مظاهر زندگی او آشكار و مشخص است . در ایجاد امنیت محیط ، تسلط بر طبیعت و عوارض آن ، تسریع برآورد حوائج و نیازهای رفاهی و حیاتی ، و تسهیل كامیابی های فرهنگی و علمی و به كل در تمام مراحل تكامل و گسترش كیفیت زندگی و پیمودن مدارج متعالی مادی و معنوی او اثری معجزه آسا گذاشته است .
این صنعت با انسان بسیار عجین شده و بعد از هوا و خوراك و مسكن برای بقای حقیقی و تسریع در رشد فرهنگی او حائز اهمیت است به طوری كه نمی توان آن را از زندگی وی تفكیك كرد . هر كجا كه برود و هر چه در پیرامون او و همراه او قرار گیرد در ارتباط با این صنعت است .
اگر فرد انسانی به نحو مثال در خویشتن و پیرامون خود بنگرد وآنچه از مایحتاج شخصی و عمومی و اجتماعی است در نظر بگیرد از جمله پوشاك و زیورآلات ، وسایل رفاهی منزل ، ابزارهای پیشرفته علمی و ماشین های مختلف صنعتی از افزارگاهی گرفته تا پیشرفته ترین هواپیماهای مورد استفاده بشر و موشك های مدرن … به طور تفكیك ناپذیری با صنعت چاپ در ارتباط تنگاتنگ بوده ونیاز غیر قابل انكار به آن دارد . تمام طراحان نشسته اند تا چشم آدمی را داشته باشد و نگذارند سیر شود . گونه ای از هزاران كیفیت تفننی آن كه در جهت ایجاد تنوع و تفنن مورد نظر و اختراع قرار گرفته است اینكه بعضی صفحات مجلات را به صورت ژله مانند می آرایند به طوری كه از یك تصویر دو مظره منعكس می شود یعنی منظره موج می دهد و موجب تنوع و گیرایی برای چشم می گردد .
پنج حس ادراكی آدمی از محیط هم اكنون در كشورهای پیشرفته در خصوص چاپ ، بسیار مورد استفاده قرارمی گیرد و كمپانی های سازنده ماشین آلات و ابزار چاپ با امكانات جدید تكنولوژی توانسته اند از برخورداری این حواس ، توجه بیننده را كاملاً جذب دست آوردهای خود سازند . توجه به حواس لامسه ، بویایی ، شنوائی ، چشایی و بینایی در كیفیت چاپ ، انقلابی در امور گرافیك و تبلیغات ایجاد كرده است . با پیشرفته ترین روش ها و تكنیك های مدرن ،تصویری به تصویر می آید و می خواهد نظر خواننده یا تأكید اثر هنرمند باشد .
امروزه موج توجه به كتاب و مطبوعات بسیار فزاینده و غیر قابل مقایسه با سنوات گذشته است و این مسأله یكی از ضروریاتی است كه ایجاب می كند مردمی كه اكنون بیش از هر وقت دیگر دنبال كتاب و مطالعه هستند و اوقات فراغت خود را صرف مطالعه كتاب ومطبوعات می كنند ، اساساً با مسائل كتاب و مراحل تولید كتاب و مجله و روزنامه آشنا می شوند تا بتوانند در طی مطالعات خود و انتخاب كتاب ،مخصوصاً در مواردی كه از یك اثر چاپ های متعدد وجود دارد ،نظر صائبی داشته باشد .
گذشته از آن با توجه به اینكه چاپ در دنیای امروز یكی از اموری است كه جزو زندگی روزمره هر كسی است و از بلیط اتوبوس گرفته تا اسكناس و روزنامه با آن سروكار دارند ، ایجاب می كند كه دانسته شود تكنیك و فن چاپ چگونهاست و یك اثر چگونه چاپ می شود . با وجود اینكه متأسفانه در ایران برخلاف كشورهای دیگر .مولف باید خود در امور فنی چاپ مثل صفحه آرایی و امور مربوط به گرافیك هم دخالت كند ونظر بدهد ـ در صورتی كه مطلبی جداگانه است ـ آگاهی از امور فنی كتاب و مسائل مربوط به آن را ضروری می سازد .
درتحریر و تدوین این كتاب به دو نكته اساسی توجه شده است : یكی فواید این كار و دیگر چگونگی ارائه آن . در نگارش و تدوین ، هدف آن نبوده است كه مجموعه جامعی از همه مباحث دقیق در پیرامون مسائل مربوط به كتاب و مطبوعات فراهم گردد و عنوان این كتاب را نیز این بنده نه بدان روی برگزیدم تا همه آنچه مربوط به مسائل چاپ كتاب و آماده سازی آن را بیان كنم و یا شرح و بسطی درباره هنر چاپ كتاب و مطبوعات و چگونگی فهرست نویسی و طبقه بندی آن عرضه كنم بلكه خواسته ام كه گوشه ای از این موضوع را در حد استطاعت خود با نثری ساده و موجز بیان دارم و همانطور كه گذشت بخشی از فضای خالی چاپ این نوع آثار را برای بیان علاقه مندان غیر متخصص تأمین سازم به طوری كه برای عموم قابل فهم و بهره برداری باشد والا شرح و بسط هر یك از موضوعات این كتاب و عناوین آن محتاج به تدوین كتاب و كتاب ها دارد كه اشخاص دوره دیده و دارای تجربه و مطالعات كلاسیك باید در هر رشته ای از زمینه های مربوط به این هنر بپردازند و ازاین رهگذر به ذخایر و گنجینه علم و فرهنگ خدمتی صورت دهند . و امید باید داشت كه این كار آغازین و پایه ای و مباحث این زمینه لازم و ضروری به منظور ارائه خدمات فرهنگی به اجتماع ، به همت صاحبنظران تكمیل و كارسازی گردد و فضای خالی از وجود این نوع آثار كه مابین كتاب ها همواره محسوس بوده برای علاقه مندان و دانشجویان به روش ساده و مفید و زودیاب پرگردد .
در بخش های اولیه این كتاب ، خواننده ضمن آگاهی ازتاریخچه چاپ و اشكال گذشته ادوات آن ، با روش های جاری چاپ آشنا خواهد شد و به آسانی خواهد یافت كه مطلبی چگونه برای چاپ فراهم می شود و سیر كتاب ازمرحله دست نوشته مؤلف تا پایان طبع و صحافی و نشر و توزیع چطور انجام می گیرد و نیز روش سفارش چاپ به چاپخانه چگونه است و نوع وسایل و حروف چاپ برای طبع كدام است و كیان زحمت و رنج فراهم آوردن یك كتاب را به عهده دارند . همچنین می تواند اطلاعات مفیدی در مورد سازمان مطبوعات و ادارات مختلف آن به دست آورد واز روش چاپ روزنامه و مجله به طریق صحیح با اطلاع گردد .
مراحل سیر كتاب و آماده سازی آن پس از چاپ و اطلاعاتی درباره اصول شیوه های كتابداری دركتابخانه های بزرگ جهان ، موضوع بخش دیگری از این كتاب است . دراین قسمت خواننده با چگونگی فهرست نویسی ( شناسنامه نویسی ) برای اثر چاپ شده به طور اجمال و با شیوه ساده آشنا می شود و از چگونگی برگه های مختلف مربوط به یك اثر و كیفیت طبقه بندی كتاب ها و شماره مؤلف مطلع می گردد .
در تشریح موضوعات بخش های فوق به ضرورت به ذكر دانستنی هایی ، درمتن كتاب و در بخش پیوست ها اشاره شده كه ارتباط تنگاتنگ با موضوع كتاب دارد و برای آشنایی مؤلفان تازه كار و بخصوص دانشجویانی كه درمقام تهیه رساله پایان نامه تحصیلی خود هستند مفید خواهد بود .
كتاب حاضر دارای تصویر است و انواع حروف و اعداد فارسی و لاتین و زمینه های مختلف مربوط به جلد و حاشیه كتاب و اقسام ماشین های چاپ قدیم و جدید را ضمیمه دارد و در این خصوص مایه های معنوی بسیاری در بیان نمونه های چاپ و امثال و شواهد بكار گرفته شده است تا خواننده علاوه بر فراگیری نمونه ها ، از مایه های معنوی نیز برخوردار گردد .
امید است این خدمت ناچیز كه مستلزم حوصله و دقت زیاد بوده در پیشگاه اهل مطالعه مقبول افتد و همانطور كه قبلاً ذكر شد ، صاحبنظران در تكمیل آن كارسازی نمایند و خوانندگان محترم نیز اگر نارسایی در آن یافتند به دید اغماض نگریسته ، راقم را راهنمایی فرمایند .
در پایان از دوست گرانقدر جناب آقای اسماعیل دمیرچی (متخصص حروفچینی ) كه راهنمایی های ارزنده ای كرده اند و تذكرات سودمندی داده اند و مرا بی منت وامدار احسان خویش ساختند صمیمانه سپاسگزارم و از دست اندركاران ارجمند مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران كه در چاپ این كتاب بذل مساعی فرمودند ابراز امتنان می نمایم .
بخش اول
تاریخچه كتاب ، چاپ و چاپخانه
تاریخچه كتاب
چاپ و چاپخانه
از آغاز خلقت بشر تادوره ای ازتاریخ ، دانسته ها و خواست های انسان ، دهان به دهان یا سینه به سینه با دشواری بسیار به یكدیگر و نسل بعد خود منتقل می شد . اختراع علامت و شكل و خط ، تحول بكر و عظیم درانتقال اندیشه ها به وجود آورد و انسان را بسوی مدنیت سوق داد . اختراع خط موجب تثبیت و ضبط آراء و اندیشه ها و وقایع گشت و گزارش های شفاهی به گزارش و نگارش كتبی دراشكال مختلف تحول یافت و از آن به بعد اندیشه های انسانی تا مقدار زیاد از دستبرد آفات زمانه محفوظ ماند .
پیدایش كاغذ دشواری های نگارش خط را بر روی سنگ ها و استخوان و پوست حیوانات و پوسته درختان و اشیای دیگر از میان برداشت و زمینه انتقال دانش را بین شهرها و كشورها به طریق نسخه های خطی هموار كرد . بعدها اختراع چاپ در انتقال دانش سرعت فوق العاده ایجاد كرد و تكامل و ظرافت و ارزانی خاص به كتاب بخشید.
قدیم ترین نمونه های كتابت بر روی سنگ ها پیدا شده است . لوح های گلی بین النهرین و پس از آن اوراق پاپیروسی مصر كه به هزاره سوم پیش از میلاد مسیح می رسد از قدیم ترین كتاب ها شناخته شده اند . پاپیروس به عنوان ماده یی برای كتابت بكار می رفته است كه كاغذ امروز برای چاپ بكار می رود . پاپیروس از گیاه نی مانندی ساخته می شد كه دردره های نیل در مصر می روید . این گیاه را می كوبیدند و با آب خمیر می كردند و بعد از پهن كردن به صورت ورقه های بزرگ و كوچك می بریدند . codec sinaticus كه بین سال های 300 تا 350 میلادی نوشته شده و اكنون درموزه بریتانیا محفوظ است حدود 730 ورق دارد . تخمین زده می شود كه پوست 315 گوسفند و بز برای نوشتن آن بكار رفته باشد و این مطلب نشان می دهد كه اروپا قبل از مصرف كاغذ از پوست حیوانات به خصوص گوسفند و بز و آهو و گوساله استفاده می كرده است .
اختراع كاغذ در چین به وسیله « تسای لون » در سال 105 میلادی صورت گرفته است.
سومریان ، بابلیان ، آشوریان و هیتی های قدیم ، چین باستان ، یونان و روم باستان درتألیف كتاب دردنیا پیشقدم بوده اند .
در ایران پیش از اسلام از لهراسب نامی كه فردوسی نیز در كتاب شاهنامه بدان اشاره دارد به عنوان بنیانگذار خط فارسی نام برده شده است .
اوستا كه شامل بیست و یك « نسك : سوره » است و هر سوره آن حدود دویست صفحه می شود و كارنامه مقدس ایرانیان باستان و زرتشتیان به شمار می رود ، به صورت مكتوب بر روی چندین هزار پوست عرضه شده است . كتاب های دیگری نظیر شاپورگان ، انجیل كبیر ، كنزالحیات ، كتاب رازها ،كتاب جباران ، ارتنگ ( ارژنگ ) از آثار مانی است كه قبل از اسلام و بین سالهای 215ـ 216 میلادی نوشته شده است.
تاریخ چاپ به استناد مدارك موجود به پنج قرن قبل از میلاد ، یعنی زمان هخامنشیان می رسد . در این دوره برای امضای اسناد ، مهرهایی بكار می رفت كه از چوب تهیه شده بود و به اعتباری می توان آنرا ابتدایی ترین نمونه چاپ دانست كه بعدها به چاپ چوبی شهرت یافت . این روش در چین كه مبدع آن بود بیش از كشورهای اروپایی معمول بود بطوری كه نمونه منقوش درصفحاتی از چوب ، كنده كاری می شد و نسخ متعددی از آن تكثیر می یافت و موجب بسط علم و دانش می گردید .
صنعت چاپ ، نخستین بار در كشور چین رایج شد و چینیان زودتر از سایر ملل به این صنعت پی بردند و كتاب چاپ كردند . این صنعت از طریق اروپا به ایران راه یافت و نخستین بار در زمان سلطنت فتحعلیشاه قاجار و به كوشش عباس میرزا نایب السلطنه چند تن از ایرانیان فن چاپ كردن را از اروپا آموختند و دستگاه چاپ حروفی ( چاپ سربی ) و چاپ سنگی را از
اروپا به ایران آوردند .
« میرزای صالح شیرازی » كه ساختن مركب چاپ و تهیه حروف چاپخانه و حكاكی را در لندن آموخته بود ، چاپ و انتشار روزنامه و چاپخانه را درایران آغاز ورواج داد ، و در تبریز به همت میرزا اسدالله نامی از اهالی فارس كه در پی درخواست او در پترزبورگ صنعت چاپ را فرا گرفته بود ، قرآن مجید را سر لوحه اولین كار چاپی خود قرار داد .
چاپخانه در ایران تا مدت ها « باسمه خانه ـ یا بصمه خانه » گفته می شد و بعدها به « مطبعه » تغییر نام یافت . عباس میرزا وسیله منوچهر خان گرجی معتمد الدوله و به همت میرزا زین العابدین یك دستگاه ماشین چاپ سربی ( چاپ برجسته تیپوگرافی ) ازانگلستان خریداری كرد و « میرزا زین العابدین معتمدی » متصدی آن شد و بعد از مدتی كتاب « فتح نامه » میرزا عیسی قائم مقام فراهانی را كه درباره فتوحات عباس میرزا با روسیان بود ، و نیز رساله جهادیه وی را كه حاوی حكم جهاد در جنگ دوم روس و ایران است به حروف عربی طبع كرد . در سال 1239 قمری ، منوچهرخان معتمدالدوله چاپخانه ای در تهران دایر كرد و كتاب محرق القلوب و پس از آن كتاب مجالس المتقین تألیف شهید ثالث را به چاپ رساند و بعدها كتاب روضه المجاهدین معروف به مختار نامه را چاپ كرد كه نخستین كتاب مصور چاپ سربی محسوب می شود .  
پیش از آن حدود سال 1113 ه. ق. یكی از روحانیون ارمنی به نام آسادر ، چاپخانه ای در اصفهان وارد كرد كه حروف آن چوبی بود ، و همچنین در خلال همین سال ها آسوریان نیز چاپخانه ای برای چاپ كتاب های مذهبی خود در رضائیه دایر كردند .
پس از چاپ سربی ، چاپ سنگی به پیروی ازكتاب های چاپ هندوستان كه به سال 1225 ه .ق در كلكته آغاز شده بود در ایران رواج گردید و نخستین چاپخانه سنگی درایران در سال 1259 دایر گردید و كتاب المعجم فی آثارملوك العجم تألیف میرزا عبدالله ابن فضل الله را به چاپ رسانید .
لیلی و مجنون مكتبی شیرازی ، نخستین كتاب مصور چاپ سنگی بود كه در چهار مجلس به سال 1259 قمری در تبریز نشر یافت و كتاب گلستان سعدی ، از مرغوبترین چاپ سنگی است كه در سال 1268 در قطع خشتی در تهران طبع شد . حواشی این كتاب را بوته هایی ازگل فرا گرفته و مجالسی در میان عبارات ومتن چاپ خورده است . نخستین روزنامه ایران نیز به نام اخبار و وقایع ، و روزنامه شرف با این روش چاپ شده است .
تذكر این نكته لازمست كه اختلاف نظرهای مختلف در زمینه تاریخ چاپ در جهان وجود دارد و نیز در خصوص اینكه چه كسی اول دفعه چاپخانه درایران دایر كرده و اولین مطبعه از نوع چاپ سربی یا چاپ سنگی بوده و دستگاه چاپ در كدام یك از شهرهای ایران زودتر به كار افتاده ، عقاید مختلف است . از این سبب و به منظور پرهیز از اطاله كلام نظر خوانندگان عزیز را به چند منبع مهم جلب می كنم :  مینوی ، مجتبی . « اولین كاروان عرفت » . مجله دانشكده ادبیات . شماره 1 . سال 3 ، مهر 1334 ـ مجله یغما . شماره 8 ، سال 6 ، آبان 1332 / رشیدالدین فضل الله « تانكسوق نامه ایلخان در فنون علوم ختایی » . نسخه خطی در كتابخانه ایا صوفیه . ش 3596 / شیندلر ، هوتم « مطبعه در خارج از فرنگستان » . پاریس ، 1902 / « چاپخانه و روزنامه درایران ». مجله كاوه . شماره 5 ، سال 2 ، دوره جدید روزنامه ، آذر 1290 شمسی / دهخدا ، علی اكبر . « لغت نامه فارسی » ج 41 . ص 5 ـ 9 .
اختراع حروف قابل انتقال :
نخستین گام بزرگ در پیشرفت فن چاپ ، اختراع « حروف قابل انتقال » بود كه به وسیله گوتنبرگ « زرگر با نبوغ آلمانی » در قرن پانزدهم صورت گرفت و صنعت چاپ از مرحله چوبی به مرحله سربی تبدیل یافت و انجیل مقدس اولین كتابی بود كه توسط وی حروفچینی و طبع گردید . این صنعت به سرعت در آلمان و ایتالیا و پاریس و هلند و انگلستان و اسپانیای جدید رواج پیدا كرد .
جوهانس ژنفلیش گوتنبرگ ( 1400 ـ 1468) ، اولین ماشین چاپ خود را « ماشین فشار پیچی یا چرخی » نام گذاشت . این ماشین 70 تا 100 برگ را در ساعت چاپ می كرد و مالیدن مركب در آن به وسیله دست انجام می شد .
به مرور زمان ، وسایل و ادوات چاپ مجهز شدند و ماشین های لاستیكی و كائوچویی كه ازنوردها برای پخش مركب برخوردار بودند جایگزین ماشین های چوبی و چرخی گردید . نتیجتاً با مركب خوردن حروف توسط نوردهای لاستیكی همزمان چاپ هم بر روی كاغذ میسر گردید .
بعدها ماشین های كوچك پلاتینی به نام « مینرو » به وجود آمد و ماشین های افقی تكمیل شد و به عمودی تبدیل یافت . در ماشین های عمودی ، فرم های مختلف حروف چیده شده ، در یك شاسی محكم شده ، به طور عمودی به ماشین بسته می شد .
به تدریج كشورهایی نظیر آلمان به ساختن انواع ماشین های مختلف چاپ مسطح و افست و غیره ، پرداختند و بدین ترتیب « سرعت » در امر چاپ و توسعه ماشین آلات چاپخانه ها ، مؤثر واقع شد . چنان كه ماشین های بوبینی در اندازه نسبتاً بزرگ مانند ماشین های روتاتیو كه پشت و روی كاغذ را در یك زمان چاپ می كرد ، به وجود آمد و همچنین ماشین هایی كه همزمان پشت و روی كاغذ را 6 رنگ چاپ می كند ، خشك می كند . تا می كند ، و بالاخره قیچی می كند و هر صد فرم آن را جدا نموده بیرون از خود هدایت می كند . این حركت تامرحله ای پیشرفت كرده كه ساعتی 155 هزار نتیجه داده است . تمام این حركت ها در روی این ماشین با6 كارگر به پایان می رسد .
چون فضا در پایتخت های بزرگ كه مركز چاپ و نشر روزنامه و مجلات است گران و پربها است اخیراً ماشین های چاپ روتاتیو را در چندین طبقه به روی هم سوار می كنند و به جای اینكه ماشین ها از طریق افقی فضایی را تسخیر كنند ، برج های چاپ را عمودی به روی هم سوار كرده در حداقل فضا بدون كم شدن كیفیت چاپ ،نتیجه مطلوب حاصل شده است .
صنعت چاپ در زمان حال پابه پای علوم ارتباطات به دنبال پیشرفت تكنیك ، سرعت، مواد و فضای مورد نظر ، لحظه به لحظه درحال تعقیب و تغییر است . كاربرد كامپیوتر تحولی حیرت انگیز در این صنعت به وجود آورده است . استفاده از كامپیوتر درامر انتشارات به انتشارات رومیزی Desktop  publishing مصطلح شده است به اعتبار اینكه هر مطلبی كه بر روی صفحه نمایش درمقابل اپراتور ظاهر میشود مانند میز كار شخصی او دربردارنده كلیه ابزار مورد نیاز برای نشر می باشد و به او توانایی كنترل و ایجاد حروف چاپی را می دهد و این امكان را به وجود می آورد كه همه كار حروفچینی اعم از اندازه حروف ، شكل حروف ـ چاپ تصاویر ـ صفحه بندی و دیگر امور ، بدون متخصص گرافیك و تنها با یك سیستم كامپیوتر به همراه دستگاه چاپگر لیزری یكجا و به ارزانی و سهولت در كنار او انجام می گیرد ...