مسجد جامع الکبیر صنعاء و معماری اسلامی در کشور یمن در word

فهرست مطالب
هنر و معماری اسلامی
_ خواستگاه ها و ویژگی ها       
_ سیر تاریخی                            
_ معماری                                  
_مساجد                                                                                                                            
_ محراب / صحن                      
_ مناره                                                                                                                             
_ گنبد                                                                                                                           
_ ایوان  / طاق  محرابی / منبر و مقصوره                                                                           
_ مدرسه                                                                                                                          
_ معماری غیر مذهبی                                
_ حرم ها و آرامگاه ها                                                                                                       
_ تزیینات معماری                                                                                                             
صنعا، شهر و پایتخت یمن                                                                                                   
مسجد جامع الکبیر                                                                                                           
طرح ترمیم و بازسازی مسجد بزرگ صنعا                                                                             
بررسی ویژگی های معماری مسجد جامع صنعا                                                                     


هنر و معماری اسلامی



خاستگاه‌ها و ویژگی‌ها
منظور از هنر و معماری اسلامی، همان هنر و معماری سرزمین‌های‌ - خاورمـــیانه، آفریقای شمالی، هند شمالی و اسپانیا - است‌ که از آغاز قرن هفتم میلادی تحت حاکـمیت مسلمانان قرار گرفتند.

اهمیت تزیینات خوشنویسی و شکل مسجد، دو ویژگی اصلی هنر و معماری اسلامی هستند که عمیقاً با ایمان اسلامی ارتباط دارند و در همان روزگار آغازین دین پیشرفت کردند. پیامبر اسلام، حضرت محمد، تاجــری ثروتمند در مـــکه بود که در حدود 40 سالــگی مجموعه عمیقی از وحی را دریافت کرد و شروع به تبلیغ دین جدیدی نمود‌. این وحی‌ها که مسلمانان آن‌ها را پیام الهی می‌انگارند، در قرآن - کتاب مـــقدس مسلمانان – جـمع‌آوری شده است. میراث غنی زبانی و ادبیات عرب در احــساس احـــترام عمیق نسبت به قرآن نقش داشت.
 
مرکزیت قرآن در فــرهنگ اسلامی و جذابیت ویژه شکل ‌خــط عـربی سبب شد از کــلام نوشـــتاری، به ویژه آیات قرآنی به عــــنوان کتیبه‌های مساجد استفاده گردد و نیز تزیینات خطاطی و شیوه‌های آن در تمام شاخه‌های هنر اسلامی پیشرفت نماید.
 
در سال 622‌ پس از میلاد، همان سالی که مبدأ تاریخ اسلامی قرار گرفت، ‌حضرت مــحمد به شهر یثرب - که بعداً مدینه نام گرفت، هــجرت نمود. در آن‌جا جامعه‌ای از مومنان که در پیرامون خانه محمد به عبادت مشــغول بودند، گردهم آمدند. نمازگزاران عادی جامعه جدید در این مکان ساده، شکل مسـجد را پایه‌گذاری کردند که عبارت بود از محوطه‌ای محصور و مستطیلی با آلونک‌هایی ( خانه‌های همسران حضرت محمد ) که در طـول یک ضلع آن قرار گرفـته بودند و یک ایوان ناهموار (سایه‌بانی که در اصل برای استفاده از سایه بوده است‌) که در یک طرف برای مسلمــین فقیرتر در نظر گرفته شده بود‌. از این رو، تقریباً تمام مــساجد نقــشه خانه حضرت محمد را تکــرار می‌کردند و عــبارت بودند از ‌یک محــوطه محصور (صـــحن)، ساختمانی در یک طـــرف برای نماز و طـاق‌هایی قوسی (رواق‌ها) در اطـراف محوطه.
 اولین پیروان حضرت مـــحمد[ص] ‌که از شبه جــزیره عربســـتان بودند در مـــقایسه با امپراطـــوری‌هایی که بعداً فــتح کرده و سبک‌های هـــنری آن را به عــنوان سرمشق خود گرفتند‌، هیچ‌گونه سبک هنری بومی و مخصوص به خود نداشتند. با گسترش اسلام، متناسب با شرایط متفاوت اقلیمی و مــصالح در دسترس در فتوحات اسلامی و با جذب و اقتباس از شیوه‌های هنرهای بومی‌، انواع هنری آن بالیدن گرفت و نقش‌هایی که در یک ناحیه باب بود، به زودی‌ جهان بزرگ اسلام‌ را فرا گرفت.
 
بنابراین هنر اسلامی از منابع فراوانی گسـترش یافته است. شیوه‌های رومی‌، مسیحیت باستان و بیزانسی در مــعماری پیشین اسلامی مورد اقتباس قرار گرفت.
 تاثیر هنر ساسانی _ هنر مــعماری و تزییـــنی ایرانِ پیـش از اسلام در دوران حـــکومت ساسانیان _بر هنر اسلامی‌بالاترین اهمیت را داشت‌. شــــیوه‌های آسیای مرکزی با تاخت و تازهای تاتار و مغول به هنر اســـلامی نفوذ کرد و هنر چــینی تأثیر ‌تکوین‌گری بر نقاشی، سفالگری و پارچه‌بافی اسلامی گذاشت.

سیر تاریخی
سیر تــحول هــــنر اسلامی - از قرن هفتم تا هجدهـــم میلادی - را در سه دوره می‌توان طبقه‌بندی کرد. دوره شـکل‌گیری هنر اسلامی، ‌کمابیش ‌با حاکمیت اولین حاکمان اسلامی یا خلفای بنی امیه (661الی 750م) که اسلام را از دمشق در سوریه تا اسپانیا گسترش دادند، هم‌زمان بود.
 
دوره میانی‌، عصر خلفای عباسی (750م الی 1258م)‌ که ‌از بغداد در عراق خلافت اسلامی را بر عهده داشتند تا زمان استیلای مغول را در بر می‌گیرد.
 
دوران خــــلافت عباسی که در ترویـــج آمــوزش و فرهنگ پرآوازه است، تاریخ اسلامی درخشان‌ترین است. در همین دوره میانی است که تأثیر نماهای هنر ایرانی چشــمگیر شد.
 
از اســتیلای مغول تا قرن هجدهم میلادی را می‌توان برای سهولت، دوره پسین هنر اسلامی نامید.
 
در این دوره سبک‌های متمایز هنر در ‌بخش‌های مختلف جهان اسلام قا‌بل شناسایی است که با سلسله‌های گوناگون حاکمان ارتباط دارند.
 
سبک‌های گفته شده در این مقاله در ‌کنار هنر اموی و عباسی، هنر‌های ترکان سلجوقی که ‌از اواسط قرن یازدهم میلادی تا 1157م‌ بر ایران حکم راندند‌، هنر ایلخانیان که مغول تبار بوده و شــرق ایران را از از سال 1256م تا 11349 م در تسـلط خود داشتند‌، هنر تیموریان که به عـــنوان بزرگ‌ترین حامیان فرهـــنگ ایرانی از سال 1378م تا 1502م بر شـرق ایران حکومت کردند و هنر صــفویه که حاکمان تمامی ایران از سال 1502م تا1736م بودند را نیز شامل می‌شود.
هنر، تحت حکمرانی ترکان عثمانی که ازسال 1299م تا 1922م حاکمان ترکیه‌ بودند و در قرن 16م ‌امپراطوری خود را تا مصر و سوریه گسترش دادند‌ نیز شکوفا شد.
 
پیش‌تر در مصر (و سوریه)، ســــبک‌های خاصی به وجـود آمد که با حـــکومت فاطمیین (1171م-909م) و مـــمالیک که سلطه خود را در1250 پی افــــکندند ارتباط داشت.



معماری

 
‌مسجد سلیمانیه در سال 1550 در استامبول ساخـــته شد. معمار این بنا که سنان نام داشت طـــرح خود را بر اساس کلیساهای بیزانسی و به گــونه‌ای ویژه بر اساس ایاصوفیه ‌بنا نهاد.
 
گنبد بزرگ مرکزی که بر فراز یک چهار پر بنا شده‌، مــشرف است بر فضاهایی مشابه که به وسیله نیمه گنبدهایی که خود، پشت بندِ گنبد اصلی‌اند، طاق دار شده‌اند. مناره‌های مخروطی چهارگانه‌ بالکن دار‌، ویژگی‌ معماری مساجد‌ بعدی است.

مراسم عبادی اندک و نسبتاً ساده آیین اسلامی باعث رشد یک مــعماری مذهبی‌ منحصر به فرد شامل مسجد‌، محلی برای نماز و گردهمایی امت‌، و مدرسه مذهبی شد‌.
 
در میان نما‌های گوناگون و شاخص معماری غیر دینی اسلامی‌ اماکن‌، کاروان‌سراها و شهر‌ها دارای اهمیت‌اند ‌که با طرح‌ریزی پیچیده خود بیانگر وجود دغدغه‌ای برای مسأله بسیار مهم دسترسی به آب و تأمین پناهگاهی در برابر گرما هستند.
 
آرامگاه‌ها نوع سوم ساختمان هستند که در جهان اسلام ‌اهمیت دارند و هم به عنوان مرقدی حقیقی برای یک حاکم یا شخصیتی مقدس و هم به عنوان مظهری از قدرت سیاسی ایفای نقش می‌کنند. تمام این بناها چه دینی و چه غیر دینی در بسیاری از ویژگی‌ها چه بنیادی و چه تزیینی با یکدیکر مشترک هستند.

مساجد
 
 
نمایه یک مسجد
 
مساجد متناسب با نماز مـــسلمانان طرح‌ریزی شده ‌و عــموماً در اطراف مـحوطه‌ای‌ سامان یافته‌اند که یادآور حیاط خانه محمد(ص) می‌باشد، همان خانه‌ای که به عنوان اولین مــسجد به کار رفت. مسمانان رو به سمتی که قبله نامیده شده و به طرف شهر مقدس مکه است نماز می‌گذارند. محراب یا طاق نماز‌، قبله را نشان می‌دهد. سالن اصلی نماز در طرف قبله مسجد واقع شده است.
 نمازگزارانی که با صدای مؤذن از فراز مــناره ‌به نماز فراخوانده شده‌اند، ممـــکن است به خطبه‌ای که از منبری نزدیک به مــحراب ارائه می‌گردد گوش فرا دهند. ‌مـسجدی که‌ تالاری گنبد‌دار یا ایوان در هر طرف صحن آن دارد، ظاهر این مــسجد به گونه‌ای است‌ که به عنوان مسجد چهار ایوان شناخته می‌شود.



مسلمانان جهتی را که به سمت آن نماز می‌خوانند قبله می‌نامند و پیامبر برای 2 سال نخستی که در مدینه بود به سمت اورشلیم نماز گزارد‌. ایشان سپس وحی‌ای را دریافت کرد مبنی بر این که قبله حقیقی در مکه واقع است که از آن پس تا کنون همین شهر قبله بوده است که در نحوه جهت‌گیری و سازماندهی خاص فضا‌ در مــساجد سرتاسر جهان شاخصی تعیین‌کننده بوده است. قبله به وسیله یک محراب تزیینی یا طاق مشخص می‌شود.

محراب
هنگامی که مـسلمانان سوریه را در سال 636 فتح کردند‌، بسیاری از کلیساهای باسیلیک ‌که به صورت مـتروکه رها ‌شده بودند را به عنوان مـــسجد به کار گرفتند. کلیساهای باسیلیک‌، ساختمان‌هایی طویل و سه قوسی با سقفی مرتفع و محرابی در انتهای شرقی آن بودند. نمازگزاران نوین - مسلمانان - محراب را بر دیوار جنوبی قرار دادند و ورودی‌های جدیدی در دیوار شمالی تعبیه کرد تا نماز جماعت در عرض راهروهای کلیسا‌ برپا گردد.

صحن
 
 
قبه الصخره‌، قدیمی‌ترین بنای اسلامی موجود‌، در اورشـلیم بر فراز صخره مقدس واقع شده است، جایی که اعتقاد بر این است که‌ پیامبر اسـلام حضرت محمد به آسمان صـــعود کرد. خلیفه عبدالــملک این مسجد را در اواخر قرن هــــفتم ساخت‌. بنیان هشت ضلعی مسجد‌، فضایی مرکزی را در بر می‌گیرد که گنبدی بر بالای آن قرار دارد. تزیینات موزاییکی غنی‌ای دیوارهای بیرونی را پوشانده است.
 
قبه الصخره در اورشلیم یکی از قدیمی‌ترین کارهای معماری اسلامی‌ برجای مانده است‌. این مسجد توسط عبد‌الملک‌، خلیفه اموی ساخته و بین سال‌های 691و 692 تکــمیل شد. این بنا به شکل هشت‌ضلعی است و گنبدی طلایی بر فـراز آن قرار گرفته است.  سطح درونی و بیرونی آن با مرمر و کاشی‌های سرامیک لعاب‌دار با الگو‌های معرق‌کاری تزیین شده است. قبه الصخره که در وســـط صحنی بزرگ‌، بر فراز صـتخره مــعبد قـرار گرفته است یکی از مقدس‌ترین اماکن در اورشلیم به شمار می‌آید.
 
هنگامی که کلیسای باسیلیک با تعدیلاتی که در آن صـــورت پذیرفته بود با صــحنی که در اضلاع خود دالان‌های طاق‌دار دارد ضــمیمه شود‌، تمام ویژگی‌های اساسی خانه پیامــبر در مدینه را دارا است. مسجد الاقصی - اولین مسجد در اورشلیم- (قبل از 670 م) به هــمین صورت از ایوان سلطنتی هرود که یک کلیسای باسیلیک ویران بود، اقتباس شد. در نمونه‌های  بعدی راهروهای طولانی‌تری به انتهای صـحن قرطبه‌، قرن‌های هشتم تا دهم در اسپانیا - و هر گونه هـــمانندی به کلیساها با تاکـــیدی که بر انتهاهای نوک‌تیز دارند از بین رفت. این توسعه‌ها پاسخی به رشــد جمــعیت بود‌، اما ‌از جــهتی روند توسعه متناظر است با ویژگی اساسی تمام هنرهای اسلامی‌ و آن تکرار پایان‌ناپذیر الگو و نقش‌هاست.
مناره
این مـناره حلزونی که روزگاری مؤذن از فراز آن مؤمنین را به نماز فرا می‌خواند، تنها ویژگی بر جای مانده از مـسجد عظیم سامرا در عراق است که در زمــان بـــنای آن (852-848) بزرگترین مــسجد اسلامی در جهان به شمار می‌رفت.
 
در زمان حیات پیامبر‌، در مدینه از پشت‌بام اذان گفته می‌شد که تقلیدی بود از شــیوه یهود در دمیدن در شافر (شاخ قوچ) یا مـسیحیت قدیم در به کار‌گیری یک تقه‌زن برای گرد هم آوردن عابدان.
 
به نظر می‌رسد منشأ پیدایش مناره‌، سنتی ســوری باشد که گــوشه‌های ساختمان را با چهار برجک می‌ساختند.
 مـناره برجی است در گوشه صــحن مسجد - یا مانند مــسجد سامرا در خارج از مسجد - که بعد از حیات حضرت محمد (ص ) اذان گفتن از فراز آن سنت گشت. مسجد اموی یا مسجد جامع ‌در دمشق (15-705) که به دور یک کلیسای باسیلیک ساخته شد، بهترین نمونه به جا مانده از یک مسجد صـحن‌دار قدیمی با یک مناره است‌.
 در بناهای بعدی حرم یا نمازخانه‌، یک گنبد، محراب اصلی را از چهار محراب موجود روی دیوار قبله مشخص می‌نمود.



 
گنبد
گنبد به عنوان ویژگی عمده سراسر مـــعماری اسلامی‌، ریشه در معماری ساسانی و مسیحی قدیم دارد. قدیمی‌ترین مسجد بر جای مانده _ قبه الصخره (اواخر قرن هفتم) در اورشلیم _ ‌یکی از بناهای بزرگ مذهبی در جهان است و محلی است که [حضرت] محمد (ص) بنا به روایات از آن‌جا به آسمان معراج کرد. این مسجد دارای گنبدی ‌بر بالای استوانه‌ای طبل مانند و نیز دارای طرح و پلانی مدور و حلقوی و نیز دو راهرو سرپوشیده یا دهلیز می‌باشد. طرح این بنا از مــعماری رومی اقتباس شده است که مــمکن است در رقابت با کلیسای «آرامگاه مقدس» که آن هم در اورشلیم قرار دارد، بنا شده است. از این رو قبه الصخره با طرح بنیادی مـــسجد سازگاری ندارد. گنبد آن طلاکاری شده و بقیه سطوح‌ درونی و بیرونی آن تماماً با موزاییک رنگارنگ سرامیکی پوشانده شده است.
 
در برهه‌ای که اسلام گســـترش می‌یافت، تأثیر مـردمان ترک‌تبار [بر هنر اسلامی] به گونه‌ای فزاینده احساس می‌شد. به همین خاطر آرامگاه بنا شده در آغاز قــرن دهم‌ برای حاکم بخارا ‌در آسیای مرکزی (خاستگاه سلسله سلجوقی) اهمیت ‌ساختمانی ‌دارد. این بنای آجری مربع شکل دارای گنبدی است که به جای قرار گرفتن بر لــچـک‌های کروی (تاق ضربی‌هایی با ‌بخش‌های مثلثی قوس‌دار [که مــعمولاً گنبد‌ها بر آن‌ها واقــع می‌گردد]) که در عالم بیزانس معمول بود‌، بر سکنج‌ها (تاق‌بندی‌های کوچــــک که گوشه‌های این مـــربع را به هم پیوند می‌دهند) قرار گرفته است. بنای سکنج‌ها از ایران ساسانی سرچشمه گرفته است. آن‌ها بسیار ساده‌تر از‌ لچک‌های کروی‌ساخته می‌شوند، به هــمین خاطر این تدبیر به گسترش مساجد و آرامگاه‌ها و دیگر سازه‌های قبه‌دار در سراسر جهان اسلام انجامید.
 
مساجد ساخته شده تحت سلـطه عثمانی‌ها‌، میراث بیزانسی ترکیه را منعکس می‌کرد‌. مسجد بزرگ سلیـــمانیه (1574-1569) که آن را معـمار بزرگ ترک «سنان» در «ادیرنه» ترکیه ساخت‌، گنبدی بسیار بزرگ دارد که با گنبد‌های مشابه و با نیمه گنبدهایی احاطه شده است. درست به همان ترتیبی که در مسجد «ایاصوفیه» - ‌کلیسایی بیزانسی که بعداً به مسجد تغییر هویت پیدا کرد - در استانبول ترکیه وجود دارد.

اگر چه مـــسجد ادیرنه از نظر وسعت نیز مانند مــسجد ایاصوفیه است؛ اما پنـــــجره‌های فراوانی دارد که روشنایی بیشتری را تأمین می‌کند. این شیوه– که «سنان» آن را در دو مسجد مـــعروف استانبول نیز به کار گرفت - طراحی مـــساجد در سراسر ترکیه‌، ســوریه، مصر، عربستان و شمال آفریقا را تحت تاثیر خود قرار داد.

ایوان
در مـساجد عهد عباسی در عراق‌، ایوان ـ تالار یا دالانی فراخ‌، قوس‌دار و دو بخشی - به هر طرف از طاقـگان‌های اطراف صحن مسجد افزوده ‌شد. ایوان ریشه در معماری ایران ساسانی دارد.
 
طاق محرابی
اگرچه طاق نعل اسبی در معماری اسلامی، به ویژه در نمونه‌های‌ اولیه بیشتر معمول‌ است؛ اما طاق محرابی نیز شناخته شده بود. طاق مـحرابی که احتمالاً دارای منشأ سوری بوده و توسط امویان تعدیل گشته است، ویژگی مــساجد دوره عباسی نیز هست و در قرن‌های نهم و دهم از عراق به مصر راه پیدا کرد. طاق محرابی‌های ساخته شده در مــساجد بعدی مصر و تحت حـــکومت مــمالیک (از قرن سیزدهم)، دارای نمای گوتیک می‌باشد که تأثیر درون‌مایه‌های معماری اروپایی را نشان می‌دهد که توسط صلیبی‌ها منتقل شده است.

منبر و مقصوره
اولین کاربرد شناخته شده از منبر، در مـسجد مدینه صورت گرفت. منبر که در اصل به عنوان مسند به کار گرفته شد،  خـیلی زود جایگاه خود را به عــنوان یک ســکوی تمام عیار برای سخنرانی و تبلیغ پیدا کرد. سامانه مــعماری دیگری که نه در تمام مساجد، بلکه در برخی از آن‌ها مــعمول بود، مقصوره است که عبارت است از دیواره یا مکانی بسته دور محراب برای مــحافظت حاکمان امـــت در حـــــین انجام خدمت که پس از کشته شدن سه خلیفه اول [عمر، عثمان و حضرت علی(ع)] ساخته شد.


مدرسه
 
 
صحن‌، مدرسه‌، اصفهان
 
مدرسه محلی برای تحصیل و عبادت است. این نما که به صحن مدرسه چهارباغ ‌در اصفهان باز شده است، مسجد قبه‌دار‌، حوض مرکزی و حجره‌هایی را نشان می‌دهد که به دور صحن آن‌، برای مطالعه و سکونت به کار می‌روند.
در دوره میانی و تحت حکومت عباسیان گونه‌ی جدیدی از معماری دینی - مدرسه یا حوزه علوم دینی - در شــرق ایران باب شد و هیأت آن که بر اساس مـــعماری ساسانی است در گونه‌ی جدیدی از مسجد به کار گرفته شد که خیلی زود در بسیاری از کشورها رواج یافت‌. مدرسه یا مسجد ـ مدرسه دارای ایوان‌هایی در چهار طرف است (ایوان رو به قبله بزرگ‌تر از بقیه است) که با طاقـگان‌هایی دو طبقه به یکدیگر متصل شده‌اند. در مدرسه‌ها این طاق‌ها به حــجره‌هایی منتهی می‌گردند‌، حال آن که در مــــساجد طاق‌ها تنها به شکل تورفتگی‌هایی هستند.
 
در برخی از مدارس بعدی‌، صـحن با گنبدی پوشیده می‌شود. مـسجد جامع (اصطلاحی عام‌ برای مسجدی که جــماعت زیادی از نمازگزاران را در خود جای دهد) اصــفهان در ایران نمونه بزرگی از یک مسجد - مدرسه پیشین ‌است. در این بنا مانند دیگر مزارهای این دوره‌، موتیف مقرنس که هــمان تزیینات قندیل مانند سقف‌های ضربی و قوس‌دار است، گسترش پیدا نمود. مقرنس که ویژگی خاص تزیین اسلامی است، مــتشکل از تورفتگی‌های با طرح لانه زنبوری همراه با بیرون‌زدگی‌های کوچک است که با هم در داخل یک سقف قوسی یا زیر یک گنبد سامان یافته‌اند.
 
مسجد شاه با گنـبد بلند‌، نوک‌تیز و کاشی شده‌اش که پشت ایوان اصلی واقع شده و سطوح داخلی گنبد و قندیل‌های پوشیده با کاشی‌اش‌ و مـــــسجد «شیخ لطف الله» با گنبدی حتی پیچیده و پر زرق و برق‌تر‌، ‌نمونه‌های بعدی مسجد ـ مدرسه هستند که هر دو در اصفهان و هر دو در قرن 17م بنا شده‌اند.
 
معماری غیر دینی
 
صحن شیران‌، الحمراء
صحن شیران در گوشه‌ای از کاخ الحمراء در گرانادا (قرناطه) اسپانیا واقع است. اطاق‌هایی که صحن را احاطه کرده‌اند به خاطر نقـــش برجــسته‌های روکار پیچیده و مــفصل آن‌ها مشـهور هستند. این کاخ قلعه اسلامــی برای پادشاهان عرب‌تبار اندلــس در طول قرن‌های 13 و 14 ساخته شد.
 
در دوره امویان و اوایل عباسیان‌، شاهزادگانی از دودمان خلـــیفه، شــماری‌ کاخ بیابانی در سوریه و عراق بنا کردند. برخی از این کاخ‌‌ها ‌مانند کاخ‌‌های ساسانیان، دارای شکارگاه بودند ‌یا حمام‌هایی قبه دار برگرفته از ساختمان‌های نوع متأخر رومی داشتند. از این رو این کاخ‌ها آمیزه‌ای از میراث هنری غربی و شرقی را به نمایش می‌گذارند ‌که مشخصات هنر آغازین اسلامی را تصویر می‌کنند و نیز آزادی نسبی آن را در برابر ممنوعیت‌های ‌سنتی هنر پیکرنگاری‌نشان می‌دهند که این ممنوعیت‌ها‌نه در قرآن، بلکه در حدیث که‌ در قرن نهم تدوین شد، آمده بود.
 
ویژگی کاخ‌های اموی‌، موزاییک‌ها‌، نقاشی‌های دیواری و تمثال‌های ‌نقش برجسته گچی بود که ندیمان، حیوان‌ها و حتی خود خلیفه را نشان می‌داد‌. قسمت زیادی از این آرایه از سنت ساسانی نشأت گرفته بود.
 
جهان اسلام‌ در دوره میانی، شکوفاترین تمدن شـهری که تا آن زمان دیده شده بود را پدید آورد. به هر حال، با آمدن مغول‌ها بسیاری از این گونه شهرها ویران شد یا این که به روستا تنزل پیدا کردند و سیستم‌های آبی که این شهر‌ها به آن وابسته بودند، ویران شد.
 
در زمان حــکومت عباسیان‌، بنای سامرا که یک شهر کاملاً اداری‌ ـ اجرایی بود در صحرای نزدیک بغداد آغاز گردید، اما هرگز به پایان نرسید. درون سامرا ساختمانی عــظیم و برج و بارو‌دار ‌به مساحت 175 هکتار (432جریب)‌ و ‌دارای شمار زیادی باغ وجــود داشت که خود شهری به شمار می‌رفت و شامل ادارات‌، مسجد‌، حمام‌ها و مـــحله‌های مسکونی‌ بود. برخی از ساختمان‌های مـــسکونی دارای تزیینات نقاشی پیکرنگاری بودند؛ اما در این میان ‌بهترین کار آذینی‌، گـــچ‌بری با الگوی سراسر هندسی بر اساس مـوتیف‌های ترکی (آسیای مرکزی‌) بود‌.‌ شهرهای طـراحی شده‌ای مانند سامرا و الفسطاط (شهری در نزدیکی قاهره که با حفاری و خاک‌برداری شناخته شد) به خاطر لوله‌کشی آب و فاضـــلاب آن‌ها که به گونه کار‌آمدی مهندسی شده بودند، قابل توجه می‌باشند‌، تمام خانه‌ها دارای حمام و توالت‌ بودند. برنامه دیگر شــــهر‌سازی دوره عباسی، ساخت شهری دایره شکل (762) در بغداد بود که (ویژگی و مشخصات آن) در اصل از مـتون و توصیفات نوشتاری دانسته می‌شود؛ زیرا محل آن زیر شهر امروزی بغداد قرار گرفته است‌. این شهر مدوّر از حلقه‌های هم مــرکزی تشکیل می‌شد که اقامتگاه‌، مـساجد و خانواده خلیفه در حلقه مـــرکزی قرار داشتند. طرح اولیه این شهر، ریشه‌ای ساسانی‌‌ ـ ایرانی دارد. بعداً مجتمع‌های کاخی شبیه آنچه در سامرا وجود دارد در قاهره‌، مدینه الزهرا (اسپانیا)، ‌شــمال آفـــریقا و در استانبول‌، جایی که عثمانی‌ها در سال 1459 کاخ توپکپی سارایی یا کاخ موزه توپکپی امروزی را بنا کردند، ساخته شد. این سنت در قرن 14م در کاخ الحمراء – مــتعلق به حاکمان عرب‌تبار اسپانیا - در گرانادای (قرناطه) اسپانیا ‌نیز ادامه پیدا کرد.
 
آن‌چه به طور ویژه‌ای در اینجا قابل توجه است، صـحن شیران با‌فواره آن است که این فواره با شیرهای سنگی آب فشان احاطه شده است.
 
شیران الحمراء همتایانی در ظروف برنزین و سفالین که شکل حــیوان گرفته‌ دارند و اگرچه تمثالی بودن آن‌ها، کارکردشان را در دسته ‌هنر تزیینی قرار می‌دهد.
 
در ایران‌، آخرین بنا‌های بزرگ آن‌هایی بودند که توسط صفویان بنا شدند. مساعدت صفویان در مــــعماری غیر دینی، شامــــل می‌شد بر ‌پل‌ها و ‌زمین‌های چــــوگان ‌و نیز کاخ‌هایی از کوشک‌های چوبین به گونه‌ای که از طریق آن‌ها می‌شد از مــــشاهده‌ فواره‌های همیشگی‌ بهره برد و مسابقات چوگان را مشاهده نمود‌. بخش دیگری از کاخ، یگ گالری هنری بود که شاه عباس اول آن را برای‌ کلکسیون چینی‌اش در نظر داشت.
 
کاروانسرا («هان» در ترکی) ره‌آورد ویژه سلجوقیان برای هنر غیر دینی است.
 این استراحت‌گاه‌ها که برای مـــــسافران در طول‌مسیر کاروان‌ها‌ بنا می‌شد‌، شــامل تالاری راهرووار و ‌محوطه‌ای برای حیوانات بود. انواع دیگری از ساختمان‌ها که در تاریخ مــعماری مهم هستند، عبارت‌اند از حمام‌های عمومی‌، بازارها، باغ‌ها و نیز آلاچیق‌های باغی‌، رباط‌‌ها یا دژهای مرزی که نمونه برجسته آن، هم اکنون تنها در تونس یافت می‌شود.







حرم‌ها و آرامگاه‌ها
 
 
آرامگاه امپراطور - جهانگیر - که در قرن 17 در لاهور پاکستان بنا شد به گونه‌ای پیچیده‌ای با انواع طــرح‌ها و رنگ‌ها تزئین شده است‌. آن‌چه در این‌جا مشاهده می‌شود، نمای بیرونی دیوار و یکی از چهار مناره‌ای است که باغ شامل آرامگاه امپراطور را احاطه کرده‌اند.
 
علی‌رغم ممنوعیت‌های اسلامی در ساختن مـــراقد مجلل، آرامگاه‌ها به عــنوان نمادهایی از قدرت رهبران متوفی‌، مهم‌ترین بناهای اسلامی بعد از مساجد و کاخ‌ها هستند. گورستان‌هایی از مقبره‌های قبه‌دار که ‌حاکمان مـملوک مـــصر آن‌ها را در قرن 15 در بیرون مصر ساختند، ‌نمونه‌هایی از این آرامگاه‌ها هستـند. تیموریان ‌در سمرقند (اکنون در ازبکستان) گورستانی به نام «ساهی زنده» (قرن 15-16) بنا کردند که عــبارت بود از مـــجموعه شــکوهمندی از ساختمان‌ها با آجرکاری طرح‌دار و و زیبا و گنبدهایی کاشی‌، مرتفع و گردن‌دار‌.
 
در ایران، در عصر فاتحان مغول‌، نوع خاصی از مقبره پدید آمد‌. آرامگاه بزرگ متعلق به قرن چهاردهم در ســــلطانیه دارای گنبد دو سازه‌ای است که بدون وزن افـــزوده‌، ارتفاع بسیار بیشتری به گنبد داده است و این گنبد بر روی پایه‌ای هشت‌ضلعی بنا شده است (در اصل با برجی در هر گوشه.)
 
برجسته‌ترین نمونه این شکل‌، «تاج محل» به عــنوان یکی از مشهورین آرامـگاه‌های اسلامی است‌ که توسط دو مــــعمار ایرانی در نیمه قــرن 17 میلادی ‌در " اگره " ‌هند ساخته شد.
 
تزیینات معماری
 
 
تزیینات کاشی‌کاری
 
کاربرد کاشـــی رنگی در تزیینات مـــعماری، تاریخ دور و درازی در خاورمــیانه دارد. این طرح‌های پیچیده‌ در مقرنس‌های مفصل‌ ورودی یک مدرسه یا حوزه علمیه در اصفهان تنظیم شده‌اند.
 
گچ‌کاری‌، آجرکاری و کاشی‌کاری، به عـــــنوان رسانه تزیینی‌ در روکاری و توکاری ‌تــمام ساختمان‌های اسلامی استفاده شده‌اند. سلجوقیان به این مجموعه، آجر لعاب‌دار و کاشی‌ها را افزودند که بعداً مانند سفالینه‌هایشان صـیقلی و منقوش شد. شــــهر کاشان در ایران به طور تخصــــصی بر این مسأله تمرکز کرده بود. تمامی نمای مـــحراب‌ها مـــتشکل از نوارهای‌ ستون‌واری ‌از کتیبه‌های قرآنی با کاشی‌های مـنقوش برّاق ساخته شده بودند که خود شیوه‌ای در سـفالینه بود که در‌ کاشی به کار رفت. کاشی‌ها در اشکال گوناگونی همچون ستارگان، در کنار یکدیگر بر پهنه ‌دیوارها جای می‌گرفتند.
 
ویژگی هنر تیموری این بود که محراب‌ها از قـطعه موزاییک‌های درخشان پوشانده‌ می‌شدند، به گونه‌ای که در آن‌ها هر رنگی جدای از دیگر رنگ‌ها پخـته می‌شد تا نهایت شدت خویش را بیابد. در قرن 15 کاشی موزاییک‌کارهایی از ایران ‌که هنوز در آن زمان مرکزی مهم در این رشته به حساب می‌آمد‌، تولید قــــطعه کاشی را در ترکیه بنا نهادند. با گسترش کارگاه‌ها در «ایزنیک»‌، ترک‌ها منابع دست اول خود را از کاشی‌ها در اختیار داشتند.
 
در ایران دوره صفویه‌، بیشتر ساختمان‌های جدید پوشش باشکوهی از کاشی دریافت نمودند و بسیاری از بناهای قدیمی‌تر دوباره به همین صورت تزیین گشتند‌. این کاشی‌ها‌، کاشی‌هایی به رنگ طلایی و سـبز که تا آن زمان سابقه نداشت را‌ شامل می‌شدند؛ رنگ‌های گوناگون با هم در طرح‌ها به کار برده و پـخته می‌شدند نه این که مانند گذشته جدای از یگدیگر [و در قطعه‌هایی جدا] باشند؛ اکنون نتیجه متفاوت و درخشندگی هر رنگ کمتر بود.
 
دیگر تزیینات مــــعماری اسلامی کنده‌کاری روی چوب را شامل می‌شود که گاه هـمراه با خاتم‌کاری با عاج در مـقصوره‌ها‌، منابر‌، پنجره‌ها و در‌ها و عناصر مختلف ساختمانی استفاده می‌شد‌. برجسته‌کاری روی سنگ و مرصـع‌کاری مرمرین در بنا‌هایی در اسپانیا‌، ترکیه و مصر (از دوره مملوک) به چشم می‌خورد.
 
چراغ‌های مــساجد و قالی‌های رنگارنگ نماز - اگرچه خــود بخشی از ساختمان نیستند - می‌توانند تزیینات معماری به حساب آیند که ساختمان را می‌پوشند و با فراهم نمودن نور و رنگ آن را دگرگون می‌نمایند.



 
فهرست منابع:
1.کتاب حکمت،هنر،زیبایی /(مجموعه مقالات ) نشر فرهنگ اسلامی
2.کتاب هنر و معماری اسلامی / شیلا بلر
3.بررسی و تحلیل هنر معاصر جهان / مرتضی گودرزی دیباج
4.هنر در گذر زمان / هلن گاردنر / ترجمه محمد فرامرزی
منابع الکترونیک:
باشگاه اندیشه
www.aftab.ir
www.arabnet.com
www.pbase.com
www.firooze.com/article-fa-429.html