تاریخ نگاران مرحله ی ابتدایی زندگی بشر را دوره ی تسلط اندیشه های در word

فصل اول

کلیات طرح

1 – 1 بیان مسأله

1 – 2 اهداف تحقیق

1 – 3 اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه ی انتخاب آن

1 – 4 سؤالات و فرضیه های تحقیق

1 – 5 مدل تحقیق

1 – 6 تعاریف عملیاتی متغیر ها و واژه های کلیدی

1 – 7 روش تحقیق

1 – 8 قلمرو تحقیق

1 – 9 جامعه و حجم نمونه

1 – 10 محدودیت و مشکلات تحقیق

فصل دوم

متدولوژی تحقیق

2 – 1 روش تحقیق و تجزیه و تحلیل داده ها

2 - 2 مندرجات تحقیق

فصل سوم

مطالعات نظری و پیشینه تحقیق

3 – 1 مطالعات نظری

3 – 2 پیشینه ی تحقیق

3 – 3 مبانی نظری پژوهش

فصل چهارم ؛ اسطوره ی قربانی

گفتار اول : کلیات قربانی

4 – 1 – 1 مقدمه

4 – 1 – 2 لغت قربانی

4 – 1 – 3 آیین قربانی

4 – 1 – 4 انواع قربانی

4 – 1 – 5 اهداف قربانی

4 – 1 – 6 اشکال تعدیل یافته ی قربانی

4 – 1 – 7 سابقه ی قربانی

پی نوشت

گفتار دوم : خاستگاه اسطوره ی قربانی

4 – 2 – 1 مقدمه

4 – 2 – 2 قربانی " تیامت " در اساطیر آسیای غربی

4 – 2 – 3 قربانی " پان گو " در اساطیر چین

4 – 2 - 4 قربانی " ایزانامی " در اساطیر ژاپن

4 – 2 - 5 قربانی " پوروشا " در اساطیر هند

4 – 2 - 6 قربانی " اورانوس " در اساطیر یونان

4 – 2 – 7 قربانی " یمیر " در اساطیر اسکاندیناوی

4 – 2 – 8 قربانی موجودی عظیم الجثه در اساطیر آمریکای لاتین

4 – 2 - 9 قربانی دیوان در اساطیر مانوی

4 – 2 – 10 قربانی " زروان" در اساطیر زروانی

- جابجایی کیومرث با غول - خدای نخستین

پی نوشت

فصل سوم : تجلی اسطوره ی قربانی در جوامع برزگری

4 – 3 – 1 مقدمه

4 – 3 – 2 قربانی ایزد نباتی

4 – 3 – 3 قربانی ایزد نباتی در آسیای غربی

4 – 3 – 4 قربانی ایزد نباتی در هند

4 – 3 – 5 قربانی ایزد نباتی در ایران

پی نوشت

گفتار چهارم : آیین قربانی در تمدن های مختلف

4 – 4 – 1 مقدمه

4 – 4 – 2 آسیای غربی( تمدن سومر و بابل و ... )

4 – 4 – 3 آمریکای لاتین (آزتک ، اینکا ، مایا )

4 – 4 – 4 مصر باستان

4 – 4 – 5 یونان باستان

4 – 4 – 6 روم باستان

4 – 4 – 7 چین کهن

4 – 4 – 8 عرب جاهلی

4 – 4 – 9 آریایی

4 – 4 – 10 عیلامی

پی نوشت

گفتار پنجم

4 – 5 – 1 مقدمه

4 – 5 – 2 دین زرتشتی

4 – 5 – 3 مهر پرستی

4 – 5 – 4 دین یهود

4 – 5 – 5 دین مسیح

4 – 5 – 6 دین اسلام

- انواع قربانی در اسلام

- اهداف قربانی در اسلام

- قربانی اسماعیل (ع) در قرآن

- تفسیر قربانی اسماعیل (ع)

- اشکال تعدیل یافته ی قربانی در اسلام

- داستان یعقوب و ارتباط آن با اشکال قربانی

- داستان یونس و ارتباط آن با اشکال قربانی

پی نوشت

فصل پنجم : قربانی در عرفان

5 – 1 – 1 مقدمه

5 – 1 – 2 قربانی جسم

5 – 1 – 3 قربانی نفس یا فنا

5 – 1 – 4 مراتب قربانی نفس ( نفس )

5 – 1 – 5 بقا نتیجه ی قربانی نفس

5 – 1 – 6 مراحل سلوک

5 – 1 – 7 مراتب نفس

5 – 1 – 8 ریاضت ، شکلی از قربانی

5 – 1 – 9 شرایط ریاضت

5 – 1 – 10 سرچشمه ی ریاضت های افراطی ؛ اشکال قربانی در آیین تشرف

5 – 1 – 11 اعمال قلندری

5 – 1 – 12 انواع مرگ عرفانی

5 – 1 – 13 نقش پیر در قربانی نفس

5 – 1 – 14 عشق ، محرک قربانی

5 – 1 – 15 شهادت ( بهترین نوع قربانی )

5 – 1 – 16 قربانی نفساز دیدگاه روانشناسی

5 – 1 – 17 تجلی قربانی در حماسه

فصل ششم : قربانی در مثنوی

6 – 1 – 1 مقدمه

6 – 1 – 2 اسطوره ی آفرینش

6 – 1 – 3 زندان های انسانی

6 – 1 – 4 نکوهش زندان دنیا

6 – 1 – 5 ربانی جسمانی

6 – 1 – 6 قربانی نفسانی یا مرگ اختیاری ( فنا )

6 – 1 – 7 قربانی حیوانی

6 – 1 – 8 قربانی صفات ؛ تبدیل صفات ذمیمه به حسنه

6 – 1 – 9 قربانی کننده ی حقیقی

6 – 1 – 10 نقش پیر یا شمن در مراسم قربانی

6 – 1 – 11 عنایت

6 – 1 – 12 انواع تعدیل یافته ی قربانی ( ریاضت )

چکیده

مطالعات و پژوهش های حوزه ی علوم انسانی و تاریخ بویژه در دهه های گذشته رابطه ی بین اقوام و فرهنگ های مختلف را بیش از پیش به هم نزدیک کرده است . این نزدیکی به خاطر تشابهات روحی نوع بشر است . به آن معنا که انسانها در ادوار مختلف بن مایه های فکری ، سوالات کلیدی ، دغدغه های ذهنی و در بعضی موارد حتی اعتقادات مشابه داشتند . در این میان یکی از حوزه های وسیع مطالعاتی که بسیار مورد توجه قرار گرفته اسطوره شناسی است . اسطوره ، جهان متصور انسان بدوی و آبشخور اصلی تفکرات بشر بوده است . تفکراتی که اگرچه در طول هزاره ها بسیار دگرگون شده اند ، اما با کمی دقت در آنها همچنان می توان ردپایی از اساطیر نخستین را یافت . یکی از اسطوره های بسیار قوی و مؤثر در میان جوامع مختلف " اسطوره ی قربانی " است . ماهیت این اسطوره از تفکر انسان بدوی نسبت به آفرینش جهان نشأت می گیرد . بدوی اعتقاد داشت جهان مادی از کشته شدن و در نتیجه تجزیه ی یک غول - خدای اولیه پدید آمده است . یعنی تکثیر یک موجود واحد . لذا در این راستا و برای بازگشت به اصل و رسیدن به مقام قرب ، در یک مراسم آیینی ، انسان باید همانند خدایش به شکلی فجیع قربانی شود تا با فنا و پیوستن به هستی با حقیقت واحد یکی گردد . هرگاه این چرخه کامل شود یعنی از کثرت دوباره به وحدت بازگردد ، انسان به تکامل رسیده است . وجود این اسطوره در میان اقوام مختلف و حتی ادیان گوناگون و نحوه ی اجرای تقریباً مشابه این آیین نشان از اهمیت این اسطوره دارد . به طوری که بر اثر مرور زمان این اسطوره نه تنها از بین نرفت بلکه به شکلی تعدیل یافته در میان اقوام باقی ماند . پیامبران و مصلحان اجتماعی سعی کردند تفکر قربانی ، یعنی جدا کردن عزیزترین چیز از فرد در راه خدا را زنده نگه دارند و در عوض شکل ظاهری قربانی انسانی را به انجام قربانی های حیوانی و سپس به انجام اعمال مذهبی تغییر دهند . وجود اعمال مذهبی همچون نماز و روزه،انفاق و حتی ذکر و زاری به درگاه الهی و اظهار عجز در برابر قدرت او تماماً از این نمونه اند.در این میان حوزه ی عرفان به دلیل ظرفیت مناسب خود برای پرورش هر اندیشه ای که به دنبال کمال است ، بستر خوبی برای گسترش و پرورش این اسطوره بود و مولوی به عنوان یکی از بهترین عرفای شناخته شده از کسانی است که به این اسطوره و اشکال مختلف تعدیل شده ی آن در قالب مفاهیم عرفانی پرداخته است .

در این پژوهش به بررسی سیر تاریخی این اسطوره در ادیان و تمدن های مختلف و تحلیل ریشه های این اسطوره در مثنوی معنوی مولانا پرداخته شده است .

مقدمه

با پدید آمدن انقلاب صنعتی، انسان نه تنها می توانست در زندگی روزمره ی خود تغییرات شگرفی پدید آورد و کم کم طبیعت و موجودات اطراف را برای آسان تر شدن زندگی خویش رام کند ، بلکه می توانست بر سکوی قدرت زندگی بایستد و به دنیای گذشته که حال دیگر جانی نداشت ، نقب بزند .

آثار باستانی فراوان مانند سنگ نوشته ها ، الواح و حتی عجیب تر از آن رفتن به سرزمین های جدید و دیدن انسان های گوناگون با افکار و آداب و رسوم مختلف و کهن ، پژوهشگران را بر آن داشت که بی شک میان آن چه به طور آشکارا می بیند یا از اعماق زمین می یابد یا در ادبیات شفاهی اقوام می شنود یا در لابه لای سطور نسخ خطی قدیمی می خواند ، رابطه ای است که اگرچه گویای تمدن های کهن است اما با قرار دادن تمام این یافته ها در کنار هم و مقایسه ی این آثار در مناطق مختلف یک کل منسجم به دست می آید که افزون بر داشتن شباهت ، نظم واحدی نیز دارد که مبتنی بر یک تفکر عمیق است .

ادبیات به عنوان بزرگ ترین تجلی گاه اندیشه های بشری ، از این دیدگاه حائز اهمیت است . به واقع پژوهشگر با کنکاش در متون ادبی هر قومی قادر به یافتن گنجینه ی غنی تفکرات ابتدایی آن ملت می گردد .

پژوهش حاضر حاصل تأمل و جستجوی تجلی اسطوره ی قربانی در یکی از متون مهم عرفانی یعنی مثنوی معنوی است که در 7 فصل تدوین شده است .

فصل اول، دوم و سوم - بر پایه ی ظوابط دانشگاهی تعیین شده - شامل کلیات طرح ، متدولوژی تحقیق، مطالعات نظری و پیشینه ی تحقیق می باشد .

فصل چهارم ، مشتمل بر4 گفتار است . گفتار اول به پیشینه و تاریخچه ی اسطوره ی قربانی در اعصار باستانی اختصاص دارد که در7 بخش تنظیم گردیده است . گفتار اول شامل بخش های زیر است: 1- معنای لغت قربانی 2- زمان انجام آیین قربانی 3- انواع قربانی 4- پیشینه ی تاریخی قربانی 5- شکل های تعدیل یافته ی قربانی 6- اهداف قربانی.

در گفتار دوم به بررسی خاستگاه اسطوره ی قربانی در اساطیر آفرینش پرداخته می شود .

گفتار سوم پیرامون تجلی اسطوره و آیین قربانی در جوامع برزگری است .

گفتارچهارم به بررسی آیین قربانی در تمدن های مختلف اختصاص دارد . در این گفتار به بررسی این آیین در تمدن های زیر پرداخته شده است .

1- تمدن آزتک ها 2- تمدن مایاها 3- تمدن اینکاها 4- تمدن مصر باستان 5- تمدن یونان کهن 6- تمدن روم باستان 7- تمدن چین کهن 8- نمدن هند باستان 9- تمدن اعراب جاهلیت 10- تمدن سومر 11- تمدن آریایی 12- تمدن ایلام بخش های این گفتار را تشکیل می دهند .

در گفتار پنجم قربانی در ادیان مختلف بررسی شده است. 1- دین زرتشت 2- دین مهرپرستی 3- دین یهود 4- دین مسیحیت 5 – دین اسلام بخش های این گفتار هستند .

فصل پنجم پیرامون بررسی ریشه های اسطوره ی قربانی در عرفان اسلامی است . در این بخش به ذکر تشابهات فنا یا مرگ ارادی با قربانی پرداخته و خاستگاه یکسانی برای این دو مقوله قائل شده است

مهم ترین گفتار این رساله ، فصل ششم است . در این گفتار به جستجوی نمونه هایی از تفکر قربانی یا تمایل به مرگ ارادی در مثنوی معنوی مولانا اختصاص دارد و همچنین مقایسه ی عناصر مشابه آیین قربانی با مراحل سلوک و عاقبت مرگ ارادی در مثنوی .

فصل پایانی ، به نتایج حاصله از این پژوهش و پیشنهادهای پژوهشی اختصاص داده شده است .

* * *

با امید بر آنکه نواقص پژوهش حاضر از جانب اساتید بزرگوار به دیده ی اغماض نگریسته گردد .

فصل اول

" کلیات طرح"

1-1- بیان مسأله

یکی از اساسی ترین اساطیر و آیین هایی که از دیدگاه او نقش محوری در فرهنگ و تمدن های کهن داشته ، اساطیر مربوط به آیین های قربانی مخصوصاً در جوامع برزگری است .

بشر همواره درصدد رسیدن به مراتب بالاتری در زندگی خود بوده و در این راه از بذل هیچ چیز حتی جان خود و دیگران فروگذار نمی کرده . تقدیم انواع قربانی به پیشگاه خدایان به منظور جلب توجه و کمک آنها یکی از تمهیداتی بود که بشر در تمام طول تاریخ با تمسک به آن می کوشید تا به خواسته هایش برسد . شایان ذکر است ، ارتباط و حوائج انسانها از خدایان با رشد عقلانی و کسب تجارب مختلف در زندگی دچار تغییرات زیادی شده است .

تولد اندیشه های عرفانی در پی رشد معنویت یکی از این تحولات بود . همچنین ظهور عرفان منجر به بروز تغیرات زیادی در آیین هایی مثل آیین قربانی شد . انسان که قبلاً برای رفع احتیاجات زندگی روزمره و مصون بودن از بلایا به تقدیم قربانی می پرداخت . با ورود عرفان به زندگی اش نوع خواسته ها و روابطش با خدا متفاوت شد . عارف به جای طلب خواسته های دنیوی تنها طالب قرب دائمی خدا و اتحاد با او بود و در این راه تمام خواسته های دیگرش و هر مانع دیگری را قربانی می کرد .

بررسی ریشه های اولیه تفکر قربانی و سیر تحول آن در عرفان تحقیقی فراگیر و همه جانبه را می طلبد .

رساله ی حاضر با نگاهی تازه به مسأله ی فنا قصد دارد با بررسی این مقوله در میان تمدن ها و ادیان مختلف ، ریشه های اولیه و اسطوره ای این مفهوم را در آیین های قربانی بیابد و در پی آن چگونگی رشد این تفکر بدوی و تبدیل آن به یکی از عالی ترین تفکرات عرفانی روشن سازد .

1-2- اهداف تحقیق

با توجه به بررسی اسطوره ی قربانی در بین اقوام و تمدن های گوناگون ، از گذشته های دور تا روزگاران نزدیک و همچنین ادیان مختلف و عرفان اسلامی این نتیجه حاصل شد که تشابهاتی زیاد بین آیین باستانی قربانی در طول تاریخ در میان تمدن و ادیان مختلف با مقوله ی فنای عرفانی یا مرگ ارادی ، این نظر را به ذهن متبادر می کند که بین این دو مقوله ارتباطی عمیق برقرار است و به نوعی می توان ریشه های تاریخی مرگ ارادی را در اسطوره ی قربانی یافت . با این تفاوت که در پی تبدیل این آیین به فنای عرفانی ، تفکر سازنده ی آن دچار تغییر شده و به نوعی به ارتقایی والا دست یافته ، به طوری که رشته ی ارتباط این دو به قدری کمرنگ شده که اذهان را به این سو می کشاند که در کل خاستگاه آنها متفاوت است .

1-3- اهمیت موضوع تحقیق و انگیزه ی انتخاب آن

سیر و تحول تمام اسطوره ها در گذر تاریخ حائز اهمیت است . چرا که نمودار تحول و ارتقاء تفکر بشری محسوب می شود .

ادبیات و متون ادبی نیز به این علت مهم تلقی می شود که در همه ی زمان ها ، تجلی گاه عقاید و تفکرات مردم به صورت شفاهی یا آثار مکتوب محسوب می شوند . در نتیجه مطالعه و بررسی آن ها ما را درجهت کشف این تحولات در گذر تاریخ یاری می کنند .

بسیاری از متون ادبی ما نیز سرشار از تفکراتی است که ریشه ی آنها را می توان در اندیشه های انسانهای باستانی نیز یافت . از جمله آنها تفکرات عرفانی که به نظر می رسد همه زمانی و همه مکانی است و آغاز آن ها به نوعی همزمان با آغاز زندگی بشر است . این مسأله نشان دهنده ی فطری بودن این نوع تفکرات است . به زبانی دیگر عرفان را می توان یک تفکر اسطوره ای دانست .

در نتیجه استخراج ریشه ی اسطوره ای تفکرات عرفانی ، بسیار حائز اهمیت است . اما پیرامون این مسأله پژوهشی صورت نگرفته است . نگارنده برای تبیین این نظر یکی از مهم ترین متون عرفانی را از این دیدگاه بازخوانی کرد و با بیان تشابهات دست یافته بین اسطوره ی قربانی و مسأله ی مرگ ارادی سعی در پر رنگ کردن رشته اتصال این دو مقوله نمود .

- 1-4 - سؤالات و فرضیه های تحقیق

- سؤالات تحقیق

1 - خاستگاه آیین قربانی کجاست ؟

2 - شکل و محتوای اسطوره ی قربانی در تمدن ها و ادیان مختلف چه تغییراتی کرده است ؟

3 - رابطه مرگ ارادی یا فنای عارفانه با اسطوره ی قربانی چیست ؟

4 - ریشه های تفکر قربانی و اشکال مختلف آن در مثنوی معنوی مولانا کدام است ؟

- فرضیه های تحقیق

1- اسطوره ی قربانی در پی نیاز انسان به جلب توجه و کمک خدایان برای مصون بودن از بلایای طبیعی و رسیدن به خواسته ها ی لازم زندگی روزانه پدید آمد .

2- خاستگاه های مفروض این اسطوره را در اساطیر آفرینش می توان یافت .

3- اسطوره ی قربانی ، مانند اغلب اساطیر در اغلب تمدن های بشر به اشکال مختلف وارد شده اند . بارزترین نمونه آن تمدن آسیای غربی است .

4- اغلب ادیان نیز با اصول و تفکرات این آیین مخالفتی نداشتند . بلکه با ایجاد تغییراتی در شکل و محتوای آن ، از این اسطوره در جهت ارتقای روحی انسانها مدد گرفتند .

5- تشابهات زیاد این اسطوره با مقوله ی مرگ ارادی و فنای عارفانه بیانگر وجود سر چشمه ی واحد برای این دو است .

6- مثنوی معنوی مولانا نیز به عنوان یک متن عرفانی که مرگ ارادی موضوع اصلی آن است ، واجد ریشه های اساطیری قربانی نفس است .

1-5- مدل تحقیق

مدل این تحقیق اکتشافی ، توصیفی و تحلیلی است .

اکتشافی : مطالعه آثار پژوهشگران پیرامون اساطیر با محوریت اسطوره ی قربانی و همچنین بررسی نظرات مختلف حول محور مرگ ارادی یا فنای نفس و استخراج وجوه مشترک بین این دو مقوله و فیش برداری از موارد به دست آمده .

توصیفی : بیان تاریخچه ، اهداف و تغییر و تحولات این موضوع

تحلیلی : کاوش در درونمایه ی قربانی نفس در اندیشه های مولانا با بررسی مثنوی معنوی و بیان مشابهت یا افتراق بین اصول اسطوره ی قربانی و فنای عارفانه یا مرگ ارادی و قربانی نفس .

1-6- تعاریف عملیاتی متغیرها و واژه های کلیدی

اسطوره ( myth ) :

قربانی (sacrifice ): قربانی در لغت به معنای گرفتن جان انسان یا حیوانی است . در اصطلاح مردم شناسی به معنای قربانی و اهدای موجودی زنده به خدایان به منظور ایجاد ارتباط با خدایان و کسب حمایت آنها و یا فرو نشاندن خشم آنهاست . در اصطلاحات عرفانی نیز به معنای قلع و قمع آرزوهای نفس به منظور نزدیکی به خداست است . قربانی در این معنا با واژه ی موت در عرفان هم معناست .

تابو ( tabu / taboo ) : منع و ممنوعیتی که درباره ی شیء یا شخصی یا امری در یک جامعه وجود دارد . چیزی که تابو است ، نباید لمس شود و در مورد عملی که تابوست ، نباید فکر کرد .

توتم (totem ) : به حیوانات یا گیاه و یا هر شیءیی که جنبه تقدس داشته و مورد احترام خاص قبیله یا اجتماعی باشد ، اطلاق می شود . توتم سمبل و مظهر حامیان و پرستندگان خود است .

توتمیسم (totemism ) : مجموعه ی قوانین و رسومی است که توتم را یک نهاد مذهبی اجتماعی قلمداد می کنند . در واقع نظام فکری و اندیشه ی فلسفی برخی از اقوام بدوی است که توتم سمبلی از آن است .

شمن (shaman) : گروه خاصی از روحانیان که دارای نیروهای جادویی _ مذهبی هستند و در همه ی جوامع ابتدایی یافت می شوند . شمن معادل کاهن نیست به عبارت بهتر هر کاهنی شمن نیست ؛ بلکه شمن به کاهنی گفته می شود که استاد بزرگ خلسه است . خلسه ای که در طی آن روح شمن از بدنش به آسمان صعود کرده یا به قعر جهان زیرین پایین می رود . کمک به انتقال روح تازه درگذشتگان به جهان مردگان ، بیرون کشیدن ارواح شرور از جسم بیماران و گاه تقدیم روح قربانی به پیشگاه خدایان از مهم ترین وظایف شمن است .

عرفان : در عام به معنای بازشناختن و معرفت و وقوف بدقایق چیزی است . اما در معنای خاص به مفهوم یافتن حقایق اشیاء بطریق کشف و شهود است . عرفان با تصوف ارتباط تنگاتنگی دارد . به واقع تصوف یک نحله و طریقه ی سیر و سلوک عملی است که از منبع عرفان سرچشمه گرفته است . برخی عرفان را جنبه ی علمی و ذهنی تصوف می دانند و تصوف را جنبه ی عملی عرفان . در مجموع ، عرفان را می توان طریقه و روشی برای پرورش قوای روحی و همار هواهای نفسانی و در کل تزکیه نفس دانست . عرفان را می توان مشتمل بر دو بخش عمده دانست : عرفان نظری که شامل جهان بینی عرفا و سالکان است و غالباً در متون عرفانی بیان شده است . بخش دوم که به عرفان عملی شهرت دارد ، در بردارنده ی برنامه های عملی و مراسم و نظامات خانقاهی است که شاملریاضت های نفسانی و مجاهدت های گوناگون صوفیه می گردد .

مثنوی : منظومه ای از مولانا جلال الدین محمد بلخی در قالب مثنوی و بحر رمل مسدس محذوف ، مشتمل بر حکایات عرفانی که در 6 دفتر تنظیم شده است و بالغ بر 24 هزار بیت است . مولانا در این اثر فخیم کوشیده مفاهیم مهم عرفانی و اخلاقی را در ضمن حکایات و داستان های مختلف بیان کند و از خلال این داستانها مفاهیم دشوار عرفانی را به زبانی ساده عرضه نماید .

ریاضت : رام کردن نفس اماره و تبدیل آن به نفس مطمئنه . نیروی شهوت و غضب در انسان فطرتاً به سمت پیروی از قوای حیوانی و نفسانی تمایل دارند . به مجموعه اعمالی که با از بین بردن تسلط قوای حیوانی شهوت و غضب را تابع قوه عاقله انسان می کند ، ریاضت گویند . ریاضت به این علت که اقتدار قوه ی حیوانی را گویی قربانی می کند . جزء اشکال تعدیل یافته ی قربانی محسوب می گردد . ریاضات معمولاً کارهایی را در بر دارد که برای نفس دشوار و ناگوار است . اگر سالک به اراده ی خود دست به این اعمال زند ، بدان ریاضت های اختیاری گویند که منظور از ریاضت در عرفان اینگونه اعمال ارادی است . اما گاه خداوند از روی لطف با مقدر کردن وقایعی تسلط قوه ی حیوانی بشر را قربانی می کند که به نوع تسامحاً ریاضات اجباری می گویند .

نفس : جوهر بخاری لطیف که حامل نیروی حیات و حس و حرکت ارادی است که حکیم آن را روح حیوانی می نامد .

نفس اماره : نفسی است که تمایل به طبیعت بدنی دارد و فرمان به لذات و شهوات حسی می دهد و قلب را به سوی پستی هدایت می کند .

موت : در لغت به معنای مرگ است . اما در اصطلاح عرفانی سرکوب کردن هواهای نفسانی است . برخی از عرفا در تعریف موت نابود کردن جمیع ما سوی الله است .

قبض و بسط : دو مرتبه از مراتب سلوک اند که پس از عبور بنده از حالت خوف و رجا پدید می آید . قبض برای عارف به منزله ی خوف است برای مبتدی و بسط برای عارف به منزله ی رجا است برای مبتدی . مراد از قبض ، انتزاع حظ است از قلب به جهت امساک و قبض حال سرور از او و مراد از بسط اشراق قلب است به لمعان نور حال و سرور . سبب به وجود آمدن قبض ظهور صفات نفس و حجاب شدن آنهاست که نتیجه اش انجماد و انکماد قلب است و سبب بسط رفع شدن حجاب نفس از پیش دل است که انشراح قلب را در پی دارد .

خودآگاه (conscious) : روان انسان به مانند کره ای است که بخش کوچکی از آن که درخشان است خودآگاه و من در مرکز آن است .

نهاد ( Id ) : روان انسان از دیدگاه روانشناسانی مثل فروید و یونگ ، از سه بخش نهاد ( Id ) ، من (ego ) و فرا من (super ego ) تشکیل شده است .

بخش بسیار قوی روان که در ناخودآگاه انسان نهفته است . این بخش منبع احساسات و عواطف است و بی منطقی خصوصیت بارز آن تلقی می شود . در عرفان تسامحاً نفس اماره معادل نسبی این بخش به حساب می آید .

مَن ( ego ) : من یا نفس مركز بالفعل خودآگاهى است که خرد معادل آن است . این بخش که بیشتر در خودآگاه جای دارد ، وظیفه ی ایجاد تعادل روانی را در انسان دارد . نفس لوامه را می توان مفهومی نزدیک به معنای این بخش محسوب کرد .

فرا مَن( super ego ) : مجموعه ای از آموزه های هر انسان است که مسلماً در همه یکسان نیست . این بخش به قسمت مَن کمک می کند تا نهاد را کنترل کرده و از طغیان آن جلوگیری کنند . نفس مطمئنه معادل این بخش است .

خود ( self ) : بخش اعظم روان انسان است که مرکز ترکیب خودآگاهی و نا خودآگاهی محسوب می شود و در نتیجه مَن را در بر می گیرد .

ضمیر ناخودآگاه ( unconscious ) : مجموعه خارج است و به فرایندهای ناهشیاری هستند که در رفتارهای فرد تأثیر می گذارند . ناخودآگاه آن قسمت از زمینه های نفسانی است که از تمایلات و فرایندهای پویای روانشناختی تشکیل می شود و از حیطه ی اختیار و اطلاع سبب کنترل اخلاقی ( سانسور) از عرصه ی ضمیر آگاه واپس زده شده است. نیروهای ضمیر ناخودآگاه در بعضی اعمال روزانه ی فرد ( نظیر فراموشی ، اشتباه لفظی ) و نیز در خواب به صورت علائم روان نژندی تظاهر می کنند. با روش تداعی آزاد و به خصوص با تحلیل رؤیاها می توان ضمیر ناخودآگاه را مطالعه کرد .

ضمیر ناخودآگاه فردی : شامل شبكه اى از افكار وتصورات وعواطف است كه از ضمیر آگاه به عقب رانده شده اند ؛ چون اذعان به وجود آنها براى ضمیر آگاه مرارت انگیز تر از آن است كه بتواند آنها را تصدیق كند. ناخودآگاه شخصى همچنین جایگاه ادراكات وتصوراتى از واقعیت است كه هرگز توان آن را نداشته اند كه راهى به ضمیر آگاه پیدا كنند. بنابراین ناخودآگاه شخصى هرفرد را مى توان برحسب تاریخ زندگانى او تاحدود زیادى شناخت. شایان توجه است که ناخودآگاه شخصى نیز وجوهى دارد كه درمیان انسانها مشترك ومشابه است واز تاریخ زندگى شخصى آنها سرچشمه نمى گیرد .

ضمیر ناخودآگاه جمعی (unconscious callective ) : میراث نیاکان ما درباره ی شیوه های بالقوه ی بازنمایی [ پدیده های جهان هستی ] است و جنبه ی فردی ندارد ، بلکه در نزد همه ی ابناء بشر - و شاید گفت همه جانداران – مشترک است . از دیدگاه یونگ اساطیر جلوه ناخودآگاهی جمعی ما هستند .

روند تکامل یا فردیت ( individuality ) : روندی که در آن خودآگاه و نا خودآگاه در درون فرد می آموزند که همدیگر را شناخته و به هم احترام گذارند و با هم همساز شوند . از دیدگاه یونگ انسان فقط زمانی به آرامش و شادی دست می یابد که در فرایند فردیت مؤفق گردد و خودآگاه و ناخودآگاه او در صلح با هم زندگی کرده و مکمل هم گردند . این حالت تسامحاً معادل رسیدن به من روحانی در عرفان است .

آرکی تایپ صورت مثالی - نمونه ی دیرینه - کهن الگو - صورت ازلی ( Archetype ) : كهن الگوها از عمیق ترین و قدیم ترین درون مایه هاى موجود در روح انسان و از تظاهرات ناخودآگاه جمعى اند . افکار غریزی و مادر زادی و تمایل به رفتارها و پندارهایی است که بر طبق الگوهای از پیش مشخصی ، به صورت فطری و ذاتی در نوع انسان وجود دارد . آنها محصول تاریخ زندگانى شخصى افراد نیستند ، بلكه داراى خصلت فراگیر هستند و در همه انسانها حضور دارند. برخى محققان كهن الگوها را با مُثل (Ideas) افلاطون مقایسه كرده اند اما باید توجه داشت كه كهن الگوها ، وجود مستقل از انسان ندارند ، برخلاف مثل كه در فلسفه افلاطون عالمى مستقل و جداگانه دارند . كهن الگوها نقش هاى متعدد در زندگی انسان بازى مى كنند . آنها نه تنها در نحوه شكل گیرى تجربیات آگاهانه ما تأثیر مى گذارند ، بلكه ممكن است به صور و شكل هاى مختلف در رؤیاها و اوهام و تخیلات و اساطیر و افسانه های عامیانه ظاهر شوند و فرد چه بسا حتى بدون آنكه خود بداند چنان تحت تأثیر یكى از این انگاره ها قرارگیرد كه تحت تسلط آنان درآید یا خودش را با آنها یكى بگیرد . در چنین شرایطى شخصیت در خطر است . از جمله مهم ترین آرکی تایپ ها می توان به آنیما یا آنیموس ، سایه و نقاب اشاره کرد .

آرکی تایپ نقاب Persona ) ) : پرسونا نقابى اجتماعى و القاشده از سوى اجتماع است كه خود واقعى در پشت آن قرار دارد. وجود چنین نقابى ، ضرورتى گریز ناپذیر است اما خویشتن واقعى انسان ممكن است خود را با پرسونایش یكى بگیرد یا اصلاً پرسوناى مناسبى به وجود نیاورد و بدین ترتیب از رسیدن به كمال و تحقق وجودى باز ماند .

آرکی تایپ سایه (shadow ) : آن بخشی ازشخصیت است که پذیرفتنش بیش از هر بخش دیگری برای فرد دشوار است .

مجموعه اى مردود و سركوب شده از تمایلات ، عواطف وگرایشات است كه در رؤیاهاى ما به صورتى ناخوشایند یا خصومت آمیز تجسم پیدا مى كنند . به عبارتی ، محتوای بخش ناخودآگاه ذهن که به منزله ی نقطه ی مقابل فضایل به شمار می رود و فرد منکر وجود آنهاست .

ناتوانى در اذعان به وجود سایه همیشه یك خطر بالقوه براى شخصیت است . زیرا سایه تصدیق نشده و نادیده گرفته شده قوى تر و خودسر تر از سایه اى است كه به وجودش اذعان شده و موردقبول قرار گرفته است. مى توان گفت سایه وجه حیوانى وجود فرد است . هر فردى سایه اى دارد و از آنجا كه سایه محصول آگاهى وعواطف خاص واپس رانده شده است ، به ناخودآگاه شخصى تعلق دارد ..

آرکی تایپ آنیما و آنیموس ( Anima Animus ) : به عقیده ی یونگ مسائل پیچیده و دقیق با ظهور خود سایه نمودار نمی شوند ، غالبآ در یک " پیکر درونی " دیگر ظاهر می شوند . اگر رؤیابین مرد باشد تجسم یک عنصر زنانه را در ناخودآگاه خود کشف خواهد کرد . در مورد زن این عنصر مردانه خواهد بود . گاه این دومین عنصر نمادین از پشت سایه سر برمی آورد و مسائل جدیدی را ایجاد می کند . یونگ این شکل های مردانه و زنانه را آنیموس و آنیما نامید . روان زنانه تجسم تمایلات روانی زنانه در روح مرد است مانند احساسات و حالات عاطفی مبهم . تجسم عنصر مردانه در ناخودآگاه زن جنبه های خوب را می نمایاند و شکل یک اعتقاد مخفی " مقدس " را به خود می گیرد .

ویژگى آنیما را زندگى خصوصى مرد تعیین نمى كند ، بلكه آنیما تعیین مى كند كه مرد جنس مقابل را چگونه مورد ادراك و شناخت یا سوء فهم قرار مى دهد. آنیما یك انگاره یا تصویر جمعى موروثى راجع به زن است. یونگ آنیما را خاصه با عملكرد احساس مرتبط مى داند و آنیموس را با عملكرد تفكر، و بنا را بر این مى گذارد كه به احتمال بسیار در مردان اندیشه و تفكر و در زنان احساس غلبه دارد. آنیما و آنیموس به همراه پرسونا و سایه به ناخودآگاه جمعى تعلق دارند. آنها از جمله كهن الگوها هستند.

فرافکنی ( Projection ) : سائقه های خود را ناآگانه به دیگری نسبت دادن و تعارض های درونی خود را در دنیای خارج دیدن . این مکانیسم دفاعی در بسیاری افراد طبیعی و سالم دیده می شود و سبب خطای داوری نیز هست .

1-7- روش تحقیق

این تحقیق به شیوه ی اسنادی ( کتابخانه ای ) و طی مراحل ذیل انجام شده است :

1- جمع آوری منابع و تهیه یک منبع اطلاعاتی .

2- گردآوری داده ها براساس وحدت موضوعی ، مطالعه و یادداشت برداری .

3- تحلیل داستان های مثنوی و جستجوی رگه هایی از مفهوم اسطوره ی قربانی در داستانها و ابیات متفرقه .

4- بررسی شباهت ها و تفاوت های تفکر اسطوره ی قربانی و مرگ ارادی یا قربانی نفس و اثبات آبشخوری واحد برای این دو مقوله .

1-8- قلمرو تحقیق

در این تحقیق ابتدا محتوای داستان های مثنوی معنوی مولانا و سپس ابیات به صورت مستقل بررسی و تحلیل شد . همچنین منابع موجود درباره ی اساطیر - به طور عام - و مطالب موجود پیرامون اسطوره و آیین قربانی- به طور خاص- مطالعه شد. در کنار آن منابعی چند پیرامون مردم شناسی در زمره ی مطالعات قرار گرفت .

1-9- جامعه و حجم نمونه

برای تحلیل و بررسی مظاهر قربانی در مثنوی ، شش دفتر مثنوی مطالعه شد که 1368 صفحه را در برداشت که هم محتوای همه ی داستانها از دیدگاه اسطوره ی مذکور بررسی شد و هم همه ابیات که بالغ بر24000 بیت بود جداگانه مورد مطالعه قرار گرفت .

1-10- محدودیت ها و مشکلات تحقیق

در مورد اسطوره ی قربانی جز یک کتاب که بیشتر به تاریخچه ی این اسطوره پرداخته بود ، منبعی تخصصی در مورد این اسطوره موجود نبود . اغلب اطلاعات درباره ی این اسطوره در مقالات و به صورت بسیار پراکنده در کتب اساطیر و مردم شناسی یافت شد . بیشتر مطالب بدست آمده پیرامون این اسطوره به خصوص در کتب اساطیر تکراری و به نظر ناقص می آمد که به مدد مطالعه ی کُتبی که پیرامون آیین ها و در کل مردم شناسی موجود و در دسترس بود ، نقص مذکور تا حدودی رفع شد .

در خصوص مسأله فنا یا مرگ اختیاری نیز علی رغم وجود منابع زیاد ، تقریباً در هیچ کتابی به طور واضح به بررسی این مقوله از دیدگاه اسطوره شناسی پرداخته نشده . همچنین درباره ی مثنوی نیز به تبع پژوهشی با تکیه بر مبانی اسطوره شناسی یافت نشد .

فصل دوّم

متدولوژی تحقیق

2-1- روش تحقیق و تجزیه و تحلیل داده ها

1 - با نظر به موضوع تحقیق، ابتدا منابع موجود که شامل کتابها ، پژوهش ها ، مجلات و نشریات و نیز آثار مولوی می شد ، شناسایی و آنگاه جمع آوری گردید . با تهیه یک منبع اطلاعاتی ، ابتدا منابع مخصوص به اسطوره ی قربانی و مرگ ارادی و قربانی نفس مطالعه شد و اهم موضوعات آنها جمع آوری و یادداشت شد .

2 - مطالعه و یادداشت برداری ، مقالات و پژوهش هایی که قبلاً جمع آوری شده بود ، مطالعه شدند و از هر قسمت که متضمن مهم ترین و اساسی ترین نکته ها می شدند ، یادداشت های لازم برداشته شد .

3 - اقدام به دسته بندی یادداشت ها گردید ؛ به این صورت که ، ابتدا آنها بر اساس ارتباط و پیوند با موضوع و سپس برحسب الویت ، اهمیت و کیفیتشان با موضوع ، ارزیابی و طبقه بندی شدند . پس از طی این مراحل ، براساس طرحی که قبلاً در نظر گرفته شده بود ، با استناد به یادداشت های موجود ، اقدام به تحریر اولیه متن گردید . تحقیق به دو بخش اصلی تقسیم شد :

بخش اول به کلیات اسطوره ی قربانی اختصاص یافت و بخش دوم به مقوله ی قربانی نفس در عرفان و مثنوی پرداخته است .

پس از اتمام تحریه اولیه ، به منظور ویرایش و اصلاحات لازم ، اقدام به بازخوانی مجدد گردید ، با تکمیل نمودن متن اصلی ، مقدمات لازم پایان نامه نوشته شد که شامل ، چکیده ، ساختار تحقیق ، بیان مسأله ، هدف تحقیق ، پیشینه و سوابق تحقیق و... می شد . پس از تحریر مقدمات لازم ، تدوین نهایی تحقیق انجام پذیرفت .

2-2- مندرجات تحقیق

فصل 1 : کلیات طرح – فصل 2 : متدولوژی تحقیق – فصل 3 : مطالعات نظری و پیشینه تحقیق فصل 4 : کلیات قربانی ( گفتار 1 : اسطوره و آیین قربانی/ گفتار دوم خاستگاه اسطوره قربانی در اساطیر آفرینش / گفتار سوم : اسطوره ی قربانی در جوامع برزگری / گفتار چهارم : آیین قربانی تمدن ها / گفتار پنجم : قربانی در ادیان

فصل 5 : قربانی در عرفان - فصل 6 : قربانی در مثنوی معنوی – فصل 7: نتیجه گیری و پیشنهادهای پژوهشی

برای دریافت پروژه اینجا کلیک کنید