دانلود بررسی کشف حجاب و سكولاریسم در ایران در فایل ورد (word)

چکیده

مصطفی كمال آتاتورك در اثراقدامات تدریجی و آشكار توانسته بود به عمر امپراطوری

عثمانی پایان دهد و كشور كوچك  تركیه را  بنیان  نهد ، برآن  شد تا كشور تركیه را در مسیر

نوسازی قرار دهد ؛ نوسازی  كه مصطفی كمال خواستار آن بود ، در واقع غربی سازی بود و

در این راستا می بایست تمام  سنتها از بین می رفت . وی  برای رسیدن به این هدف، مبارزه

گسترده با مذهب و نیروهایی  مذهبی انجام داد و اسلام رسمی  را بطور كامل از جامعه تركیه

پاك كرد . در كنار اقدامات مصطفی كمال ؛ وابستگی روحانیون سنی  به دولت و عدم استقلال

سیاسی و مالی این زمینه را برای مصطفی كمال فراهم  آورد تا بتواند با تركیب سیاست پنهان و

آشكار تركیه را به یك كشور سكولار تبدیل كند .

از طرف دیگر در ایران  نیز رضاشاه به زعم خود برآن شد تا جامعه  ایران را همانند

تركیه  بسوی  تمدن و نوسازی هدایت كند . در راستای  چنین اقدامی طبیعی  بود كه از  طرف

روحانیون كه به عنوان ترویج دهندگان دین در جامعه محسوب می شدند ،در مقابل  چنین اقدامی

مقاومت صورت گیرد ، استقلال سیاسی، اقتصادی به روحانیون این كمك را می كرد تا در مقابل

سیاستهای نوسازی رضاشاه كه توأم با دین زدایی بود مقاومت كنند .

استقلال یكی از بزرگترین امتیازات روحانیت شیعه درمقایسه با روحانیت سنی است .چه

در دوره صفویه، چه در دوره هایی افشاریه و زندیه و قاجاریه و چه در دوره پهلوی، روحانیت
اگر چه متفاوت اندیشیدند ولی هیچ گاه زیر بار زور و دستور و ابلاغیه  و فرمان شاهی

نرفت. نتنها این وضعیت و آرمان را حفظ كرد بلكه  در شرایط مقتضی با قدرت ظالمانه مبارزه

كرد و برای ایجاد فضایی  مساعد تر برای  دینداری  و دین مداری ، با حاكمان در افتاد و نهایتاً

كوشید تا نظامی اسلامی برمبنای دین و مردم تأسیس كند . از دوره های  بسیار سخت و طاقت-

فرسا برای روحانیت ،  دوره  حكومت  بیست  ساله رضاخان  بود . در این  دوره روحانیت  با 

شدیدترین برخوردها وعمیق ترین موانع مواجه شد . رضاخان كه سودای ترقی و پیشرفت ایران

به مانند كشورهای اروپایی را درسر داشت ، سعی می كرد  مهمترین  موانع را  كه به زعم  او

مذهب  و روحانیت  بود ، از میان  بردارد . او علاوه  بر مقابله های  خشن  و  زورمندانه  با

روحانیت ، بر آن بود تا تمام  نمادهای  مذهبی را از جامعه حذف كند . رضاشاه  برای  از بین 

بردن مذهب و نیروهایی  مذهبی از تمام امكانات استفاده می كرد تا هرچه زودتر به زعم خویش

كشور را به دروازه های ترقی برساند .

در پژوهش حاضر  با مطالعه اقدامات ضد دینی در ایران و تركیه كه نهایتاً جامعه را به

سوی سكولاریسم  هدایت می كرد ، آشنا خواهیم  شد . و همچنین در این  پژوهش  سیاست های

رضاشاه و آتاتورك را در مقابل  مذهب و نیروهایی مذهبی  بصورت مقایسه ای بررسی خواهیم

كرد .

                                                   قاسم رضایی یونجالی
فصل اول : كلیات

معرفی روش و ماهیت تحقیق  كه معمولاً به شكل طرح  تحقیق  یا طرح پژوهش ارائه

می شود موجب می شود  كه  محقق  و خواننده  بر محتوا و شكل تحقیق  تسلط و احاطه داشته

باشند . با معرفی روش  و ماهیت تحقیق است  كه ارزیابی  و قضاوت در توفیق یا عدم توفیق  

نتایج  علمی تحقیق  براساس هدف و روش اعلامی میسر می شود براساس چنین ضرورتی در

بخش ابتدایی این  پژوهش  طرح مسأله  -  تاریخچه  موضوع - هدف و قلمرو تحقیق - بیان

فرضیه - روش گردآوری داده ها و تجزیه و تحلیل  آنها – سازماندهی  تحقیق  و سایر مسائل

به منظور تبین و تحدید و تدقیق و تعمیق موضوع  مورد بررسی قرارمی گیرد .    

1-1) بیان مسأله 

تاریخ  بزرگترین منبع  شناخت ، سرشارترین ذخیره تجربه اندوزی و مؤثرترین وسیله

عبرت گیری  برای گام برداشتن در حال و روشن  نمودن  تصویر آینده است . تاریخ  بستری

است كه ما را با منابع اصلی اندیشه ها و ریشه تحولات آشنا می سازد . از این رو درمراجعه

به  تاریخ  بایستی بسیار دقیق  بود و به ابعاد و زمینه های فكری  –  سیاسی  –  اقتصادی  و

فرهنگی و بین الملی حوادث و تحولات توجه نمود .


تاریخ معاصر ایران و تركیه نیز از نظرمحتوا و مضمون سیاسی، اجتماعی و فرهنگی

و كیفیت تحولات و فراز و فرودهای  آن به خصوص در زمینه تعامل دین و دولت دربردارنده

 حوادث و تجربیات مهمی است كه آگاهی دقیق از آنها میتواند برای ما در پیمودن راه دشوار

در مقطع حساس كنونی مفید باشد و بی توجهی  به آن موجب ضرر و زیان خواهد شد .

جنبش ها و انقلاب های مهم در تاریخ  اسلام و بویژه در ایران و تركیه  با رهبری  و

حمایت  روحانیون  همراه  بوده  است . تحریم  تنباكو –  انقلاب  مشروطیت  و جنبش های

مقطعی  در شهرهای مختلف  ایران عموماً  به رهبری روحانیت و تحت تأثیر مستقیم عنصر

دین  صورت  گرفته  است ؛ در تاریخ  اجتماعی ، سیاسی عثمانی  و سپس تركیه هم دین  و

روحانیت نقش مهمی داشته اند .

اعلان  جنگ عثمانی  به مصر در سا ل  1516  با فتوای  شیخ الاسلام علی جمالی

صورت گرفته است . در دولت عثمانی  شماری از پادشاهان براساس فتوای  شیخ الاسلام ها

از قدرت  و سلطنت خلع شده اند .سلطان سلیم سوم  و سلطان عبدالعزیز دوم و سلطان عبد-

الحمید دوم  با فتوا خلع  شده اند .

همچنین  قیام شیخ رجب و شورش شهر سیواس درمركز تركیه و قیام  شیخ سعید در

شرق تركیه ( پس از تشكیل تركیه جدید) با رهبری وهدایت روحانیون صورت گرفته است .

به قدرت رسیدن مصطفی كمال پاشا در تركیه و همچنین رضاخان در ایران از جمله

حوادث مهم تاریخی است كه سرآغاز وسرمنشاء تحولات سیاسی اجتماعی و فرهنگی بزرگی

دراین دو كشور به شمار می آید . به قدرت رسیدن مصطفی كمال پاشا و رضاخان  در كنار

شرایط داخلی ناشی از شرایط و تحولات بین الملی پس ازجنگ جهانی اول وانقلاب بلشویكی

در روسیه محسوب  می شود . در دوران زمامداری مصطفی كمال پاشا و رضاخان ؛ كشور

ایران  و تركیه  وارد مسیری متفاوت از سیرتاریخی خود شد . گسترش  یافتن وابستگی های

فرهنگی ایران و تركیه به غرب و ترویج غربگرایی و خود باختگی و پی گیری سیاست های 

تجدد گرایانه از طریق تضیف مذهب و از بین بردن دین و نیروهای مذهبی و همچنین تشكیل

ارتش مدرن برای از بین  بردن مخالفان از مهمترین رویدادهایی است كه با این دوران آغاز

می شود .

در ایران و تركیه هر چند كه روند  تجدد گرایی از زمانهایی  بسیار دوری آغاز شده

بود  ولی در دوران حاكمیت رضاشاه و مصطفی كمال حركت به سوی غرب و غرب گرایی 

بیشتر و با جدّیت و در قالب یك  دولت متمركز و مدرن دنبال گردید . برای رسیدن  به چنین

آرمانی هرچیزی كه دركشوراحساس می شد  در برابر نوسازی مقاومت خواهد كرد به سرعت

از بین برده می شد .

قرن هیجدهم میلادی سرآغاز فصل نوینی در تاریخ كشورهای اسلامی محسوب می-

شود . در این قرن دنیای اسلام شاهد رشد و قدرت نمایی رقیبی در مقابل خود  شد  كه تا آن

زمان در روابط بین دنیای  اسلام با ممالك غیر مسلمان بی سابقه بود . در جوار و همسایگی 

اروپا سرزمینهای  مسلمان نشینی قرار داشتند  كه تا آن زمان عمدتاً تحت كنترل امپراطوری 

كهن عثمانی قرار داشتند . امپراطوری قدرتمندی كه تا یك قرن قبل از آن توانسته بود تا مركز

اروپا پیشروی كند . ولی از قرن هیجدهم اوضاع  به تدریج عوض می شود دولتهای اروپایی

درسایه ثروت عظیم به دست آمده ازممالك و مستعمرات خود در قاره آمریكا، آفریقا و آسیا و

نیز رشد و پیشرفت تكنولوژی  وعلوم جدید در آن قاره دارای آنچنان قدرتی شدند كه خود را

برای تهاجمی سنگین و همه جانبه به همسایگان مسلمان نشین خود به قدركافی قدرتمند دیدند.

تا اوایل  قرن 19 بسیاری  از مناطق  مسلمان نشین  تحت  كنترل  اروپایان  قرار  گرفت .

ایران از بخش شمال مورد حمله روس قرارگرفت و بخش قابل توجهی ازقلمرو خود را     از

دست داد.دركشورعثمانی سطح درگیری بسیار وسیع بود ازقرن هیجدهم به بعد كلیه تصرفات

عثمانی تركی در اروپای شرقی – خاورمیانه – آفریقا  و همچنین قفقاز مورد  تهاجم دولتهای

اروپایی قرار گرفته بود و هراز چند گاهی  بخشهایی از قلمرو عثمانی در مواجهه با یكی از

دول اروپایی از دست می رفت.

بدین ترتیب به مرور زمان ضعف تدریجی دول مسلمان آنها را به این باور رساند كه

به تنهایی نمی توانند در مقابل  تهاجم مغرب زمین مقاومت كنند  و می بایست برای مقابله با

غرب به علم  و صنعت و تكنولوژی و فنون نظامی جدید كه در اختیارغرب بود مجهز شد .

این روند تا زمان  به قدرت رسیدن رضاخان در ایران و مصطفی كمال پاشا در تركیه ادامه

داشته است اما از این به بعد روند تجددگرایی با جدیت دنبال شد . مصطفی كمال پاشا اعتقاد

داشت راه نوسازی تركیه از طریق غربی سازی و پذیرش همه مؤلفه های آن است .به همین
                                                                                                                                     
دلیل  در دوران حاكمیت  پانزده ساله خود در تركیه موضوع حذف دین و سیكولاریزه نمودن

تركیه را تعقیب نمود .كمال آتاتورك اعتقاد داشت برای رسیدن به یك جامعه مدرن باید مذهب

و نیروهای مذهبی وهمچنین نمادهای آن از بین بروند .كمال مصطفی پاشا دردوران حاكمیت

پانزده ساله خود با اجرای سیاستهای خود برای از بین بردن نهاد مذهب ازجامعه تركیه تلاش

گسترده ای انجام داد كمال پاشا با تركیب سیاست  ضربتی  و تدریجی توانست  پس از تحكیم 

قدرت خویش بر جامعه ، شروع  به نوسازی و تجدگرایی در تركیه نماید .

در ابتدای كار مصطفی كمال پاشا  سیاست گام به گام را  انتخاب كرد و  اهداف خود 
                                                              
یعنی مخالفت با نهاد ریشه دار خلافت را آشكار ننمود . مورخین علت  اتخاذ این  سیاست را

عمدتاً ملاحظات سیاسی و حمله متحدین علیه قلمرو عثمانی می دانند . وی در طول  جنگهای

استقلال طلبانه اعلام كرد كه برای اعاده  قدرت به شخص  سلطان مبارزه می كند و

بنابراین از حمایت  سلطنت طلبان  نسبت به خود برخوردار شد . مصطفی كمال پاشا پس از

مساعد كردن زمینه برای اصلاحات و فراهم آوردن متحدانش ابتدا از موضوعاتی كه كمترین

مخالف و بیشترین موافق را داشت شروع به نوسازی كرد .كمال قبل ازهمه به تعریف اجماع

ملی ومرزبندی قومی و كشوری دولت پرداخت . همین كه یك اجتماع قومی به نسبت همگون

پدید آورد مرحله  بعدی اصلاحات را با ظرافت بیشتر آغاز كرد . دومین گام كمال پاشا ایجاد

و تأسیس نهادهای سیاسی نوین برای اعمال اقتدار بود . تا ازطریق ا ین نهادهای سیاسی تازه

تأسیس شروع  به اصلاحا ت اجتماعی و مذهبی نماید  .
   
درسال 1924مرحله سلب اقتدارمذهب آغاز شد و دو ماه بعد از آن خلافت لغو شد .   
از این تاریخ است كه روند مذهب زدائی در كشور تركیه با اجرایی سیاستهای پنهان و آشكار

مصطفی كمال آتاتورك به اوج خود می رسد.

در ایران هم هر چند كه نوسازی از زمان قاجارها (فتحعلیشاه) آغاز شده بود، اما در 

دوران  حاكمیت رضاشاه  نوسازی  با سرعت یشتر و در قالب دولت مدرن  و تمركز و در


راستای تخریب و ازبین بردن مذهب و نیروهایی مذهبی صورت می گرفت . سیاست 

تجددگرایی رضاشاه به موازات مذهب زدایی و سركوب عناصر مذهبی به مرحله اجرا درآمد

كه به  نظر می رسد  متأثر از اقدامات مصطفی كمال پاشا در تركیه باشد ؛ رضاشاه همواره

تحولات  كشورهای اروپایی و به ویژه تركیه همسایه را پیگیری می كرد و حركت جمهوری

خواهی وی  نیز متأثر از اعلام  جمهوری  مصطفی كمال پاشا  بود . سفر رضاشاه به تركیه

از12تا 24 خرداد ماه1313 به همین دلیل  صورت گرفت . كشف حجاب از بانوان - تحمیل 

لباس  و كلاه اروپایی و استعمال عناوین غربی در ادارات ومؤسسات دولتی و همچنین اعزام

محصلین ایرانی  به اروپا در شمار سیاست هایی بوده كه آن رژیم  از سال 1304 تا 1313

با اتكای  به تحصیل كرده گان و روشنفكران و نیز نظامیان و عناصر دیوان سالاری سیاست

تضعیف دین  و روحانیت را پیش برد . رضاشاه اعتقاد  داشت راه  پیشرفت  و ترقی مملكت

زمانی هموار می شود كه سنتها  و مذهب و نیروهای مذهبی از بطن جامعه حذف گردند .از

جمله اقدامات رضاشاه كه در راستای  تضعیف مذهب و نیروهای  مذهبی  صورت  گرفته ؛

كاهش نفوذ سیاسی روحانیون به عنوان رقبای دولت و مخالفین دولت مطلقه سلطنتی،  تقویت

و رشد  اندیشه غیر مذهبی و كاهش نفوذ روحانیون از مشاغل دولتی را می توان ذكر كرد .

رضاشاه  در اجرایی سیاستهای  تجددگرایانه خود دست به اقدامات روشن و آشكاری

زد كه باعث مقاومت  بیشتر مردم  در مقابل تجددگرایی شد . رضاشاه در اوج  قدرت مدعی

بود كه وقتی مردم لباس یك شكل بپوشند و كلاه پهلوی به سربگزاند و نسبت به تقیدات مذهبی

سست شوند متمدن خواهند شد . برهمین اساس برای او ستیز با نهادهای سنتی و مذهبی نظیر

پوشاك سنتی و مراسم دینی امری ضروری بود .ازاین رو دركنار ستیز با مذهب و نیروهای

مذهبی و بطور كلی با عناصر سنتی ، رضاشاه با تكیه بر روشنفكران  به  تبلیغ  ناسیونالیسم 

باستان گرایانه  و گسترش  مراكز تفریحی  فساد انگیز پرداخته است . با توجه به مطالب یاد 

شده در خصوص اقدامات مصطفی كمال پاشا در تركیه و اقدامات رضاشاه در ایران در قبال

مذهب و نیروهایی مذهبی پرسش اصلی پژوهش حاضر به شرح زیر است :

وجوه شباهت و تفاوت در سیاستهای رضاشاه و مصطفی كمال پاشا درمقابل مذهب و

نیروهایی مذهبی چه می باشد ؟ برای این كه موضوع  را بیشتر مورد  بررسی قرار دهیم و

از جهات مختلف  موضوع را مورد  تجزیه و تحلیل  قرار دهیم  در كنار پرسش اصلی  چند

پرسش  فرعی  برای  بسط  و گسترش موضوع  طرح می شود كه در بحثهای بعدی آنها را 

بررسی خواهیم كرد . پرسش های فرعی كه به آنها خواهیم پرداخت به شرح ذیل می باشد :

تفاوتهای  كه در مقاومت در برابر طرح نوسازی در دو كشور ایران و تركیه مشاهده می شد

ناشی از چه عواملی بود ؟ یا این كه عوامل  موفقیت  مصطفی كمال  در سكولاریزه

 كردن جامعه تركیه چه بوده است ؟مهم ترین مؤلفه ای كه می تواند تفاوت در شدت نوسازی

و مقاومت در برابر آن را توصیف كند «مذهب و سازمان روحانیت » دراین دو كشور است.

همگرایی بالای  مذهب در ایران بر محور تشیع  و مراجع  تقلید است در حالی كه در كشور

تركیه مسلمانان حول طریقت های گوناگون متصوفه ، عدم استقلال علمای  سنی  از دولت و

استقلال سیاسی روحانیون  شیعه در ایران ، وابستگی مالی مفتیان سنی  به اوقاف  و در آمد

دولتی  و بهره مندی روحانیون شیعه از درآمد خمس علاوه  بر آن اوقاف ، سازش پذیری و

پذیرش قاعده تغلیب (الحق لمن غلب) از سوی علما سنی مذهب و مبارزه جویی و برجستگی

امربه معروف و نهی از منكر عمده ترین عواملی هستند كه تفاوت در شدت نوسازی (غربی

سازی) و تفاوت در نوع و میزان مقاومت را در برابر نوسازی در ایران و تركیه را توضیح

می دهند .

مهمترین مؤلفه های  كه میتواند موفقیت مصطفی كمال پاشا را در اجرای برنامه های

نوسازی  بیان كند ؛ تركیب سیاست پنهانی  و آشكار آتاتورك ، قدرت  تشخیص وی  به لزوم

اصلاحات در زمان مناسب و همچنین زمینه سازی قبلی برای اجرای برنامه های تجددگرایی

و در نهایت تفكیك برنامه های نوسازی از یكدیگر می باشد .

منابع مآخذ

 ابوالحمد ،عبدالحمید ، مبانی علم سیاست ،ج اول ، تهران ، انتشارات توس ،1376.
ابوالقاسمی ،محمدرضا ، اردوش حسین ، تركیه دریك نگاه ،تهران ،انتشارات المهدی 1378.
 آریا ، كورش ، رضاخان و قضیه كشف حجاب ، ابرار18|10|81
 آریا ، قاسم ، قضیه رضاشاه و كشف حجاب ، نافه ، شماره هفتم ،42-44.
الگار ، حامد، دین و دولت در ایران، نقش علما در دوره قاجار ، ترجمه ی ابولقاسم سری تهران، انتشارات توس ،1356.
 امینی ، داوود ، چالشهای روحانیت با رژیم رضاشاه(بررسی علل چالشهای سنت گرایی با نوگرایی) تهران ، سپاس، 1382.
 امینی ،علیرضا ، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوران پهلوی، تهران،  صدای معاصر، 1381.
 آزاد ارمكی ، تقی ، مدرنیته ایرانی؛ روشنفكران و پارادایم  فكری عقب ماندگی  در ایران تهران، انتشارات اجتماع، 1380.
 مصطفی ، ازكیا ، جامعه شناسی توسعه (تهران : انتشارات كلمه ،1377) 
 رضا ، اكبری نوری ، اندیشه  سیاسی  عبدالرحیم  نجارزاده  تبریزی ( طالبوف ) ،  فصلنامه تخصصی علوم سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد كرج ، سال نخست، پیش شماره دوم، تابستان 1383.
هربرت  اسپنسر ، مدرنیته : مفاهیم  انتقادی جامعه  سنتی و جامعه  مدرن ، ترجمه ی منصور انصاری تهران ، انتشارات نقش جهان ،1381.
 آصف ، محمد حسن ، مبانی ایدئولوژیك حكومت در دوران پهلوی ، تهران ، مركز اسناد انقلاب اسلامی ،1384.
 الهامی ، داود، موضع  تشیّع در برابر تصّوف در طول  تاریخ ، قم ، انتشارات مكتب اسلام ، 1378.
اولوغ ،  ایگدمیر  و دیگران ، آتاتورك ، ترجمه ی حمید ناظمی ، تهران ، مؤسسه  فرهنگی
منطقه ای 1348.
رابرت اولسن ، قیام شیخ سعید پیران - كردستان 1925، ترجمه ی ابراهیم  یونسی ( تهران : انتشارات نگاه ،1377)
 بابر، نوئل ، فرمانروایان شاخ زرین از سلیمان قانونی تا آتاتورك ، تر جمه ی ،عبدالرضاهوشنگ مهدوی ، تهران، سپاس ،1369.
 بصیرت منش ، حمید ، علما و رژیم رضاخان ، تهران ، عروج ، 1376.
 بهار، ملك الشعرا ( محمد تقی ) ، تاریخ مختصر احزاب سیاسی در ایران ( انقراض قاجاریه ) ،جلد اول ،تهران، چاپخانه سپهر، 1357.
 محسن ، بهشتی  سرشت ، نقش  علما  در سیاست ، تهران ، پژوهشكده  امام خمینی و انقلاب اسلامی ،1380.
بهنام ، جمشید ، ایرانیان و اندیشه تجدد ، تهران ، انتشارات پژوهش فرزان روز، 1383.
بیات ، كاوه ، شورش  كردهای  تركیه  و تأثیر آن  بر روابط  خارجی ایران ، تهران ، نشر تاریخ ایران ، 1374.
 تهاجم به روحانیت و حوزه های علمیه در تاریخ معاصر ، جلد اول ، قدر ولایت ، تهران ،1379.
 پروند ، شادان ، سبحانی ، زهرا ، زمینه  شناخت  جامعه  و فرهنگ  تركیه ،  تهران ، مركز مطالعات و تحقیقات فرهنگی بین اللملی ،1373.
 پهلوی ، محمدرضا ، پاسخ به تاریخ ، ترجمه ی حسین ابوترابیان ، تهران ، زریاب ،1379.
پیران ، پرویز ، برنامه ریزی  توسعه  برون زا ، اطلاعات  سیاسی ، اقتصادی ، شماره  25، دیماه 1367 .
 جمعی از نویسندگان ،سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ كمبریج ، ترجمه ی عباس مخبر ، تهران ، 1361.
 جعفری  هرندی  ، محمد ، فقها و حكومت  پژوهشی  در فقه  سیاسی  شعیه ، تهران ، روزنه ،1378.
 جی شاو ، استانفورد ، ازكورال ، شاو، تاریخ امپراطوری عثمانی تركیه جدید، ترجمه ی محمود رمضان زاده ، جلد دوم ،خراسان ، آستان قدس رضوی ، 1370.
 حائری ، عبدالهادی ،  تشیع  و مشروطیت در ایران  و نقش  ایرانیان  مقیم  عراق ، تهران ، مؤسسه انتشارات امیركبیر ،1381.
 حسینی ، سیدحسن ، پلورالیزم  دینی یا پلورالیزم در دین ، تهران ، سروش ،1382.
 حسینیان ، روح الله ، چهارده قرن تلاش  شیعه برای ماندن و توسعه  تهران ، مركز اسناد انقلاب اسلامی ،1382.
 حیدرزاده ، محمدرضا ، تعامل  دین  و دولت در تركیه ، تهران ، انتشارات وزارت امور خارجه ،1380.
 فاطمه ، خالقی ، روشنفكرانی در مقابل آتاتورك ، حیات نو ،7|6|81 .
 خلیلی خو، محمد رضا ، توسعه و نوسازی ایران در دوره دوران پهلوی ، تهران ، جهاد دانشگاهی، 1384.
امام خمینی ره، صحیفه نور ،ج 12.
امام خمینی ، صحیفه نور ،ج 15.
امام خمینی ره،كشف اسرار .
دورسون ، داود  ، دین و سیاست در دولت عثمانی ، ترجمه ی منصوره حسینی و داوود وفائی ، تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381.
 دعوتی ، سیدابوالفتح ، ازماجرای تلخ " كشف حجاب "رضاخانی تا قیام خونین مردم قم ،یالثارات الحسین (ع) ، شماره 259 .
 دعوتی، سید ابوالفتح ، اصلاحات به روش آتاتورك ، جمهوری اسلامی ،20|2|79
دوران آتاتورك درسهایی برای امروز، ترجمان سیاسی ، سال سوم ، شماره 156
 دیوب ، اس . س ، نوسازی و توسعه در جستجوی  قالبهای فكری  بدیل ، ترجمه ی سید احمد موثقی تهران ، قومس ،1377.
 رابیسون ، ریچارد ، ، جمهوری اول تركیه ، ترجمه ی ایرج امینی ، تبریز، موسسه فرانكین،2536 شاهنشاهی .
رحمانیان،داریوش،چالش جمهوری و سلطنت در ایران زوال قاجار و روی كار آمدن رضاشاه، تهران،نشر مركز ،1379.
 روشه، گی ، تغییرات اجتماعی ، ترجمه ی منصور وثوقی ، تهران ، نی 1368.
 زارع ، محمد رضا ، علل رشداسلام گرائی در تركیه ، تهران، انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین اللملی ، 1382.
 سردارآبادی ، خلیل الله ، موانع تحقق توسعه سیاسی در دوره سلطنت رضاشاه ، تهران ، مركز اسناد انقلاب اسلامی ، تهران، 1378.
سیف زاده ، حسین ،نظریه های مختلف درباره راههای گوناگون نوسازی ودگرگونی سیاسی ، تهران ، قومس ، 1375.
قادری ،حاتم ،اندیشه های سیاسی در اسلام و ایران ،تهران ،سمت ،1379.
 قاضی ، نعمت الله ، علل سقوط حكومت رضاشاه ،تهران ، نشر آثار، چاپ اول،1372.
شریفی ،علیرضا ، كشف حجاب ، نشریه خراسان ،17|10|79.
 شمیم ، علی اصغر ، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران ، مدبر ،1375.
صبوری ، منوچهر، ،جامعه شناسی سازمانها بوروكراسی مدرن ایران ، تهران ، انتشارات سخن، 1380.
 طلوعی ، محمود ، پدر و پسر ناگفته ها از زندكی و روزگار پهلوی ،تهران ،علم ،1374.
عاقلی، باقر ، رضاشاه و قشون متحدالشكل ، تهران ،انتشارات نامك ، 1377.
 عباسی ، ابراهیم  ، دولت  پهلوی و توسعه اقتصادی تهران ،مركز اسناد انقلاب اسلامی ، 1383.
 فوزی تویسركانی ، یحیی ، مذهب و مدرنیزاسیون در ایران ، تهران ،مركز اسناد انقلاب اسلامی ، 1380.
 فیاضی ، عماد الدین ، حاج عبدالكریم حائری ، تهران ،مركز اسناد انقلاب اسلامی ، چاپ اول ،1380.
 فیگارو ، آتاتورك  رهبر تركیه  در گذشته و حال ، ترجمان سیاسی ، سال چهارم ، شماره اول .
كتانی، علی، اقلیتهای مسلمان در جهان امروز، ترجمه محمد حسین آریا ،تهران ،امیركبیر 1383.
 كریمی، علیرضا ، رژیم و آزمون گیری از طلاب، تهران ، مركز اسناد انقلاب اسلامی، 1378.
كوهستانی نژاد ، مسعود ، چالش مذهب و مدرنیسم  سیر اندیشه سیاسی مذهبی در ایران، تهران، انتشارات نی ،  1381
 كین راس ، لرد ، قرون عثمانی ، ترجمه ی پروانه ستاری ، تهران ، كهكشان ، 1373.
 كاتم ، ریچارد ، ناسیونالیزم در ایران ، ترجمه ی احمد تدین ، تهران ، انتشارات كویر، 1371.
 كاتوزیان،محمد علی(همایون)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا سقوط رضاشاه،ترجمه ی محمد رضا نفیسی، تهران ، پاپیروس ،1366.
 كشف حجاب تهاجم بنیادی به فرهنگ اسلامی ، جمهوری اسلامی ،17|10|83.
 گاندره ،آتاتورك ، رهبر تركیه در گذشته و حال ، ترجمان سیاسی، سال چهارم، شماره 157 ، سال چهارم ، شماره اول ،
 گودرزی ،غلامرضا ، دین و روشنفكران مشروطه ، تهران، انتشارات اختران،1383.
 لوییس ، برنارد ، ظهور تركیه  نوین ، ترجمه ی  محسن  علی سبحانی تهران ، انتشارات مترجم ،1372
  مایلی، محمد رضا ، نظامهای سیاسی (بررسی موردی نقش نظام سیاسی در روند توسعه ایران) 57- 1432، تهران ، نشر ارائه ،1378.
 معتضد ،خسرو، رضاشاه سقوط پس از سقوط ، تهران ، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران ،1376.
 معظم پور ، اسماعیل ، نقد و بررسی ناسیونالیسم، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی 1383.
 مكی ، حسین ، تاریخ بیست ساله استمرار دیكتاتوری پهلوی ، ج6 ، تهران ، نشر ناشر ، 1362.
 مؤسسه فرهنگی قدر ولایت  ، حكایت كشف حجاب ج 1-2، مؤسسه قدر  ولایت  ، تهران 1380.
 مور ، بریگتون  ، ریشه های  اجتماعی  دیكتاتوری  ، ترجمه ی  حسین  بشریه  تهران ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1369.
 نورالدین ، محمد ، تركیه جمهوری سرگردان ، ترجمه ی سید حسین موسوی ، تهران ، مركز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژ یك خاورمیانه ، 1380.
 نهاوندی ،آرش ، پدر تركیه نوین‌‌‌‌‌ ‍‍‍‍‍(مصطفی كمال آتاتورك)، فرهنگ آشتی،11|10|82.
 نیازمند ، رضا ، رضاشاه از تولد تا سلطنت ، تهران، جامعه ایرانیان، 1381.
 واترز ، مالكوم ، جامعه  سنتی  و جامعه مدرن ، ترجمه ی منصور انصاری ، انتشارات نقش جهان ، تهران، 1381.
 واحد ، سینا ، قیام  گوهرشاد ، تهران ، سازمان  چاپ  و انتشارات  وزارت  فرهنگ و ارشاد اسلامی ،1366.
وبر ، ماكس ، اخلاق  پروتستان  و روح  سرمایه داری  ،  ترجمه ی عبدالمعبود  انصاری تهران ، انتشارات ،سمت،1371.
 ووسینیچ ، وین ، تاریخ امپراطوری عثمانی ، ترجمه ی  سهیل آذری ، تبریز : چاپ شفق با همكاری مؤسسه اتشارات فرانكین ،1346 هجری خورشیدی .
 وینر ، مایرون ، نوسازی جامعه چند  گفتار  در شناخت دینامیسم رشد ، ترجمه ی  رحمت الله مقدم مراغه ی ، ب. م، ب.ن، 1354.
هانتیگتون ، ساموئل ، سامان سیاسی درجوامع دستخوش دگرگونی، ترجمه ی محسن ثلاثی، تهران، علم،1370.
هوشنگ مهدوی ،عبدالرضا ، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی 1300-1357 ،تهران، پیكان، 1376

منابع انگلیسی

 . Hamed Enayat,Modern Islamic Polithcal Thought (London: Macmillan Press 1982)

2.Lord "Kinross" Ataturk: The Rebirth of a Nation(London:Weidenfeld and Nicolson"1966)

3.Ozay Mehmet , Islamic Identity and Development ,study of Islamic Periphery(London: 1990) p. 81

4 .Robert E . ward & Dnkewaryt A.Political Modernizatin  in japan and Turky (Princeton :      university press .1961)


5.www.Google//:Kemal Ataturk-Wikipedia.the free encyclopedia.htm                                                      


منابع تركی استانبولی


1.Kabacli , Alpay, cumhuriyet Tarihi (Istanbul: Deniz Bank, 2004)

2.M.Kemal Ataturk, Nutuk (Estanbul :Mili,2001)

3. Ozel, Mehmat, Kurtulus kurulus cmhuriyet (Estanbul :Ankara ticaret odasi,2005)