آثار منثور شیخ احمد جامی و بررسی فرهنگ تحلیلی موضوعی آن

    
فهرست مطالب

چکیده¬ی فارسی
پیش گفتار    7-1
نشانه¬های اختصاری    8
فصل اوّل: زندگی و مشرب عرفانی احمد    35-9
یادداشت¬ها    38-36
فصل دوم: مدخل¬ها 271-39
ابدال    43-40
احسان    46-44
اخلاص    51-47
ادب    58-52
بیداری    61-59
پیر    66-62
تقوی    70-67
تفویض    73-71
توبه    79-74
توحید    85-80
توفیق    87-86
توكّل 93-88
جذبه    97-94
حال 102-98
حرص    106-103
حقیقت 110-107
حیرت    112-111
خانقاه 116-113
خوف    121-117
درویش    126-122
دنیا 130-127
دولت 132-131
رجا    136-133
رحمت    138-137
روح    141-139
ریاضت    142-144
زهد    151-145
سرّ (اسرار)    155-152
سماع    162-156
شریعت    163
شكر    167-164
صبر    173-168
صوفی    174
طاعت    177-174
طلب    181-178
عشق 187-182
عقل 190-188
علم 198-191
فقر    203-199
قناعت    207-204
كرامت 214-208
كشش    215
مؤمن    218-215
مجاهدت 222-219
محبّت    229-223
مرید    235-230
معرفت    242-236
ناز    246-243
نصیحت 249-247
نفس 253-250
نیاز    254
وجد 258-254
وقت    263-259
همّت    264
هوی    266-264
یقین    271-267
فهرست منابع و مآخذ    275-272

چکیده¬ی انگلیسی
پیشینه¬ی تحقیق:
با نگاهی کوتاه به تاریخچه¬ی فرهنگ نویسی در زبان فارسی، می¬بینیم که تا روزگار معاصر، فرهنگ¬ها جنبه‌ی عام داشته؛ یعنی به یک مقوله یا صنف، دسته و رشته¬ی خاصّی اختصاص ندارند. با گسترش دامنه¬ی دانش¬ها، تکنیک¬ها و هنرها، امروزه فرهنگ¬های اختصاصی در هر رشته از علوم تهیّه شده است؛ به طوری که بعضی از لغات و اصطلاحات خاصّ آن رشته را در لغت نامه¬های معمولی نمی¬توان یافت .
متون عرفانی نیز از این تخصّص¬گرایی دور نمانده و تاکنون فرهنگ¬های متفاوتی در این زمینه به رشته¬ی تحریر درآمده است که برخی از آنان به صورت عمومی، بعضی اصطلاحات عرفان و تصوّف را مختصر یا مفصّل شرح داده¬اند و برخی از آن¬ها درباره¬ی اصطلاحات و تعبیرات یک اثر خاص یا یک نویسنده¬ی خاص نگارش یافته است. در ذیل به برخی از آن¬ها اشاره می‌شود:
1-    شرح اصطلاحات تصوّف تألیف سیّد صادق گوهرین (10 جلد)
2-    فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سیّد جعفر سجّادی (1 جلد)
3-    فرهنگ نوربخش، جواد نوربخش (8 جلد)
4-    فرهنگ اصطلاحات عرفانی، منوچهر دانش¬پژوه (1 جلد)
5-    تبیین اصطلاحات و واژه¬های غزلیات عرفانی، احمد حبیبیان (1جلد)
6-    مفهوم و معانی اصطلاحات عرفانی، حسین علی اکبر قوچانی (1 جلد)
7-    فرهنگ اصطلاحات استعاری صوفیه ، شرف الدّین حسینی ابن الفتی تبریزی(قرن هشم) (1جلد)
8-    فرهنگ قیاسی عشق و عرفان، مهشید مشیری (1 جلد)
9-    شناخت شاخص¬های عرفانی( مجموعه¬ی سه رساله از مولانا محمّد طبسی، فخرالدّین عراقی و ملّا حسین فیض کاشانی) (1 جلد)
10-    فرهنگ اصطلاحات عرفان و تصوّف  عبدالرزّاق کاشانی، ترجمه محمّد علی مودود لاری (1 جلد)
11-    فرهنگ اصطلاحات عرفانی ابن عربی، گل بابا سعیدی (1 جلد)
12-    فرهنگ واژگانی ادبی – عرفانی، جمعی از مؤلفان (1 جلد)
13-    فرهنگ اصطلاحات عرفان اسلامی، جمعی از پژوهشگران (1 جلد)
14-    فرهنگ اصطلاحات عرفانی محیی الدّین عربی، ترجمه¬ی قاسم میرآخوری و حیدر شجاعی (1 جلد)
با سیری کوتاه در این آثار، خواهیم دید که همه¬ی آن¬ها کاملاً تخصّصی بوده و برخی مربوط به آثار منثور و برخی نیز مربوط به آثار منظوم می¬باشند و یا برخی بسیار مفصّل و کامل به شرح اصطلاحات و لغات پرداخته، ولی برخی خیلی کوتاه و مجمل به توضیح واژگان پرداخته و البتّه برخی تنها به آوردن معادل¬های انگلیسی آن¬ها اکتفا کرده¬اند. در هر صورت می¬توان از همه¬ی آن¬ها به عنوان فرهنگ¬های تخصّصی عرفان و تصوّف یاد کرد.
ضرورت و انگیزه¬های تحقیق:
به گمان بنده، برای آشنایی دقیق و کامل با تمام جوانب افکار و اندیشه¬های یک صاحب اثر، ضروری است که فرهنگی خاص برای آثار او نوشته شود، چون اثر هر نویسنده یا شاعر در عین تشابه با آثار معاصرانش، تفاوت¬های زبانی و فکری نیز با آن¬ها دارد و این ضرورت در متون نثر عرفانی بیش از بیش جلوه¬گر می¬باشد.
با توجّه به این نکات و همچنین جایگاه عرفانی، ادبی، علمی و اجتماعی شیخ بزرگوار احمد جامی نامقی و تأثیر و جایگاه ممتاز این عارف شهیر در خطّه¬ی پاک و عارف پرور تربت جام و  تعلّق خاطر این مرید نوآموز به این عارف پاک طنیت و ادای دِین به عنوان هم¬ولایتی ایشان و نیز پیشنهاد آگاهانه و دلسوزانه¬ی استاد بزرگوار جناب آقای دکتر خواجه¬ایم، انگیزه¬هایی شد تا در مسیر نگارش فرهنگی تحلیلی از اصطلاحات عرفانی آثار منثور ژنده پیل احمد جامی نامقی گام بردارم.

روش تحقیق:
روش کار در این تحقیق به شیوه¬ی کتابخانه¬ای است. ابتدا پس از مطالعه¬ی اجمالی آثار شیخ احمد جام، پنجاه وشش واژه و اصطلاح عرفانی از آثار این عارف ژنده پیل استخراج و هر یک به عنوان یک مدخل در نظر گرفته شد. با توافق استاد محترم راهنما، چند تن از عارفان و صوفیان پیش و پس از احمد جام انتخاب گردید؛ از جمله خواجه عبدالله انصاری، احمد غزّالی، عین القضّات همدانی، ابوالقاسم قشیری و عزّالدّین کاشانی، سپس هر واژه و اصطلاح در آثار این عارفان جستجو گردید؛ در هر مورد، نظر و دیدگاه نویسندگان آن، مورد بررسی و شناخت قرار گرفت و در ادامه، نظر شیخ احمد جام نیز از آثار وی استخراج و سپس در بیشتر موارد به نوعی مقایسه و نتیجه¬گیری پرداخته شد. در ضمن در تعریف لغوی و اصطلاحی واژگان از نظرات بزرگان دیگری بجز افراد مذکور نیز استفاده شد تا اثر از ارزش و عمق بیشتری برخوردار گردد. در بعضی از مدخل¬ها، مطلبی ذكر نشده و فقط به مدخل دیگری ارجاع داده شده است. دلیل این كار، این است كه در آثار احمد جام، مدخل¬هایی مانند درویش و صوفی، جذبه و كشش، حقیقت و شریعت و... با هم و در كنار هم آمده و شیخ به نوعی مقایسه پرداخته است؛ به این دلیل، ما آن دو را از یكدیگر جدا كرده و در یك مدخل كه در ترتیب حروف الفبا پیش¬تر قرار می¬گیرد، كامل توضیح داده¬ایم و در مدخل دیگر فقط مطلب را به مدخل پیشین ارجاع داده¬ایم. 
ناگفته نماند كه کار در زمینه¬ی آثار منثور عرفانی احمد جام، بسیار گسترده و مستلزم وقت طولانی بود و نیز به دلیل عدم دسترسی به همه¬ی آثار این عارف شهیر با موافقت استاد محترم راهنما، این جستجو و تفحّص در چهار اثر شیخ بزرگوار شامل مفتاح النجات، انس‌التّائبین، روضه المذنبین و سراج السّائرین انجام گرفت.
ساختار پایان نامه:
پایان¬نامه¬ی حاضر علاوه بر پیش گفتار، شامل دو فصل کلّی است که در فصل اوّل، زندگی نامه، آثار، ویژگی¬های نثر در سده¬ی پنجم و ششم هجری و مشرب عرفانی و... را در برمی¬گیرد. در فصل دوم، پنجاه و شش اصطلاح عرفانی که از آثار شیخ احمد استخراج، به ترتیب حروف الفبا تنظیم و مرتّب شده و در پایان هم فهرست منابع و مآخذ ذکر شده است.
امید است که این اثر با وجود کاستی¬ها و عیب¬ها توانسته باشد گامی هر چند کوتاه در راه شناخت جایگاه عارف جلیل القدر شیخ احمد جام و آثار وی برداشته باشد؛ لذا با اعتذار تمام، امیدوارم عذر نگارنده از جهت نقایص احتمالی، مسموع واقع افتد.

احمد سرفرازی
تابستان 1387

فهرست علایم اختصاری:
بی نا= بدون ناشر
بی تا= بدون تاریخ
بی جا= بدون جای انتشار
ج= جلد
در مورد سوره¬های قرآن= شماره¬ی سوره/شماره¬ی آیه
نامقی الف=انس التائبین
نامقی ب= سراج السائرین
ر.ک: رجوع کنید به
ه.ش = هجری شمسی
ه.ج = هجری قمری
همان= شماره¬ی پیش از این مأخذ
[.....]= مطالب داخل کروشه، به متن اصلی اضافه شده است.
فصل اوّل
زندگی و مشرب عرفانی شیخ احمد جامی
باسمه تعالی
ستاره¬ای بدرخشید:
شیخ الاسلام معین الدّین ابونصر احمدبن ابوالحسن احمد معروف به «ژنده پیل» و «شیخ جام»از عارفان نیمه ی دوم سده ی پنجم و نیمه ی نخست سده ی ششم، به سال 440 هـ . ق ( 398 هـ .ش) در روستای نامق از توابع ترشیز( كاشمر) در خراسان دیده به جهان گشود.
نام و نسب:
سلسله نسب وی به جریر بن عبدالله بجلی صحابی معروف می رسد. كنیه ی او ابونصر بود كه به مناسبت نام یكی از فرزندانش اختیار كرده است. لقب های وی عبارت اند از:« شیخ الاسلام، قدوه الابدال، شهاب الدین، قطب الاوتاد، سلطان الاولیا، معین المله و الدین ، پیر جام و ژنده پیل» ( فاضل، 1382: 37) . در باب شهرت او به « ژنده پیل » باید گفت: لفظ «ژنده» ( با فتح اول) در زبان فارسی به معنی بزرگ، مهیب، عظیم، شگرف، با صلابت و كلان است، و از این رهگذر دور نیست كه شیخ احمد را یا به جهت ظاهری یعنی بلند بالایی، زورمندی و درشتی جثه و اندام، یا از نظر عظمت و والایی درجه و مقامش در راهبری راهروان از جهت معنوی و عرفانی، و یا شاید به لحاظ این كه در پند و نصیحت و تذكیر سالكان و روندگان طریقت و تصفیه و تهذیب و ارشاد نابسامانان، بسیار سختگیر و بی مهابا بوده است، به این اسم ملقب شده است. گفته شده كه اجدادش از عشیره بجیله در روزگار پیشین به ایران كوچ كرده بودند و ابوالحسن، پدر احمد، در نامق سكونت اختیار كرد. به همین سبب وی  و به مناسبت زادگاهش « نامق» او را نامقی و پس از انتقال به « جام» او را نامقی جامی خواندند. ( ر. ك: همان: 38) [1]
كودكی، جوانی و توبه:
سرآغاز ظهور و نشأت شیخ احمد و آغاز حركت های تعلیمی و ارشادی وی در هاله ی غلیظی از افسانه های خیالی و روایت های عجیب و غریب پوشیده شده و به خصوص درباره ی دوران كودكی و عهد جوانی وی، سخنان عجیبی پرداخته و روایت هایی نامعقول و غیر منطقی نقل شده است كه بسیاری از آن ها، ادّعاهایی پوچ و بی اساس است كه عدّه ای از مریدان متعصب او همچون سدیدالدین محمد غزنوی نقل كرده اند.( همان: 39)
در بین صوفیه كسانی بودند كه در واقع از دنیا – دنیای  بی بند و باری خویش – به تصوف می گریختند. ابراهیم ادهم و شبلی حكومت را رها كردند، شقیق بلخی مشغله ی تجارت را رها كرد، ابو محمد سنبكی از راهزنی توبه كرد و شیخ احمد جام هم گویند از شراب خواری و تبهكاری خویش به تصوف گریخت. ( ر.ك:زرین كوب، 1385: 166)
جوانی شیخ احمد تا هنگام توبه در عشق و شراب و مستی گذشت. او با گروهی از دوستان و همسالان فاسد و میگسار خویش، حلقه ای داشت كه به نوبت گرد هم می آمدند و باده گساری می كردند. این دوستان هم پیاله، در سال های پس از توبه نیز گاه مزاحم شیخ می شدندو شیخ را منغّص عیش خود می دانستند. گویند:«شبی در حلقه ی یاران، كرامتی مشاهده كرد كه شراب او مبدّل به شربت شد، او از این حادثه، هوشیار و بیدار دل شد و از دوستان گذشته خویش كناره گرفت و روی به عبادت و دینداری نهاد» ( زنگنه قاسم آبادی. 1384: 68) [2]
پیش از توبه، به گفته ی خود شیخ احمد در كتاب سراج السائرین، او حتی دو ركعت نماز كامل نمی توانسته به جا بیاورد. « بیست و دو ساله بودم كه توبه كردم،... و از انواع علوم هیچ چیز ندانستم، و الحمد برنتوانستم خواند و دو ركعت نماز راست نتوانستم كرد.» ( جامی نامقی ب ، 1368: 1)
او پس از توبه مدت دوازده سال در كوه نامق و سپس شش سال در كوه بزد درخلوت و انزوا گذراند و پس از آن گویی سفر من الحق الی الخلق را آغاز كرد و برای ارشاد وتوبه گناه دادن گناهان به میان مردم بازگشت.

منابع و مآخذ:
1-    آژنگ، نصرالله؛(1381)، گنجینه لغات، چاپ اوّل، دو جلد، انتشارات گنجینه، تهران.
2-    ابن عربی، شیخ اکبر محمّد الدین؛ (1382)، ترجمه فتوحات مکیّه،ترجمه محمّد خواجوی،چاپ اوّل، انتشارات مولی، تهران.
3-    الهامی، داوود؛ (1374)، عرفان و تصوّف( عرفان اسلامی و عرفان التقاطی)، چاپ اوّل، انتشارات مكتب اسلام، قم.
4-    انصاری، خواجه عبدالله؛ (1383)، ترجمه متن منازل السائرین و علل المقامات، ترجمه عبدالغفور روان فرهادی، چاپ اوّل، نشر مولی، تهران.
5-    انصاری، خواجه عبدالله؛ (1386)، صد میدان، تصحیح سهیلا موسوی سیرجانی، چاپ اوّل، زوّار، تهران.
6-    انصاری، خواجه عبدالله؛ (1372)، مجموعه رسائل خواجه عبدالله انصاری، تصحیح محمّد سرور مولایی، چاپ اوّل، دوجلد، انتشارات توس، تهران.
7- انصاری، قاسم؛ (1375) مبانی عرفان و تصوّف، چاپ دوم، كتابخانه¬ی طهوری، تهران.
8- جامی، شهاب الدّین ابوالمكارم؛ (بی¬تا) خلاصه المقامات، چاپ اوّل، انتشارات بنگاه كتاب، مشهد.
9-جامی، عبدالرّحمن؛ (1336)،نفحات الانس من حضرات القدس، تصحیح مهدی توحیدی پور، چاپ اوّل، کتابفروشی سعدی، تهران.
10-  جامی نامقی، شیخ احمد؛ الف (1368)؛ انس التائبین، تصحیح علی فاضل، چاپ اول، انتشارات توس، تهران.
11- جامی نامقی، شیخ احمد؛(1372) روضه المذنبین و جنّه المشتاقین، تصحیح علی فاضل، چاپ دوم، مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران.
12- جامی نامقی، شیخ احمد؛ ب( 1368) منتخب سراج السّائرین، تصحیح علی فاضل، چاپ اوّل، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
13- جرجانی، میرسیّد شریف؛ (1377)،تعریفات( فرهنگ اصطلاحات معارف اسلامی)، ترجمه حسن سیّد عرب و سیما نوربخش، چاپ اوّل، انتشارات فرزان، تهران.
14- حقیقت، عبدالرّفیع( 1372)، تاریخ عرفان و عارفان ایرانی(از بایزید تا نورعلیشاه گنابادی)، چاپ دوم، نشر كومش، تهران.
15- حلبی، علی اصغر؛(1376) مبانی عرفان و احوال عارفان، چاپ اوّل، انتشارات اساطیر، (تهران).     
16- خوانساری، میر سیّد محمّد باقر( 1336)، روضات الجنات، ترجمه محمّد باقر ساعد خراسانی، چاپ اوّل، جلد اوّل، چاپ خانه اسلامیه، تهران.
17- دشتی، علی(1362)، در دیار صوفیان، چاپ سوم، انتشارات جاویدان،  تهران.
18- دهخدا، علی اکبر؛ (1377)، لغت نامه، چاپ ششم، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
19- رازی، نجم الدّین ابوبکر؛ (1352)، مرصاد العباد، به اهتمام محمّد امین ریاحی، چاپ اوّل، انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.
20- زرّین كوب، عبدالحسین(1357) ، جست¬وجو در تصوّف ایران، چاپ اوّل، امیركبیر، تهران.
21-  زرّین كوب، عبدالحسین؛(1385) ارزش میراث صوفیه، چاپ یازدهم، امیركبیر، تهران.
22- زنگنه قاسم آبادی، ابراهیم، (1384)، سرزمین جام و رجال آن، چاپ اوّل، انتشارات شیخ الاسلام احمد جام، تربت جام.
23- سجّادی، سیّد جعفر؛ (1354)، فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چاپ دوم، کتابخانه طهوری، تهران.
24- سجادی، سید ضیاء الدین؛ ( 1372)، مقدّمه¬ای بر مبانی عرفان و تصوّف، چاپ دوم، انتشارات سمت، تهران.
25- سعیدی،گل بابا؛ (1383) فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی ابن عربی، چاپ اوّل ، انتشارات شفیعی، تهران.
26- سراج توسی، ابونصر؛ (1382)، اللمع فی التصوّف، تصحیح رینولد آلن نیکلسون، ترجمه مهدی محبّتی، چاپ اوّل، انتشارات اساطیر، تهران.
27- شوشتری، قاضی نورالله(1376) مجالس المؤمنین، دو جلد، چاپ اوّل، كتاب فروشی اسلامیه، تهران.
28- شیمل، آن ماری؛ (1376)، ابعاد عرفانی اسلام، ترجمه عبدالرحیم گواهی، چاپ اوّل، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران.
29- صفا، ذبیح الله( 1384)، گنجینه¬ی سخن، چاپ اوّل، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
30- عبّادی، قطب الدّین ابوالمظفر منصور بن اردشیر؛ (1368)، التصفیه احوال المتصوّفه (صوفی نامه)، تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ دوم، انتشارات علمی، تهران.
31- غزّالی، احمد؛ (1359)، سوانح، تصحیح نصرالله پورجوادی، چاپ اوّل، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، بی¬جا.
32- غزنوی، سدیدالدین؛ (1341) مقامات ژنده پیل، مقدّمه و تصحیح حشمت الله مؤیّد سنندجی، بنگاه ترجمه و نشر كتاب، تهران.
33- غنی، قاسم(1972) تاریخ التصوّف فی الاسلام، چاپ اوّل، نشر مكتبه النهضه المصریه، بی-جا.
34- فاضل، علی،(1373) شرح احوال و نقد و تحلیل آثار احمدجام، چاپ اوّل، انتشارات توس، تهران.
35- فاضل، علی(1383) كارنامه¬ی احمد جام نامقی،چاپ اوّل، انتشارات توس، تهران.
36- قرآن کریم،(1374) ترجمه عبد المحمّد آیتی، چاپ چهارم، انتشارات سروش ، تهران.
37- قشیری، ابوالقاسم؛ (1361)، ترجمه رساله قشریه، ترجمه ابوعلی ابن احمد عثمانی، چاپ دوم، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
38- قیصری، ابراهیم؛ (1383) از همیشه تا جاویدان( گزیده¬ی متون عرفانی)، چاپ اول، نشر توس، تهران.
39- کاشانی، عزّالدّین محمود بن علی؛ (1323)، مصباح الهدایه  و مفتاح الکفایه، تصحیح جلا‌ل الدّین همایی، چاپ اوّل، چاپخانه مجلس، تهران.
40- كیانی( میرا) محسن؛ (1380) تاریخ خانقاه در ایران، چاپ دوم، نشر كتابخانه¬ی طهوری، تهران.
41- گوهرین، سیّد صادق؛ ج2و1(1367)- ج4و3 (1368)- ج6و5(1380)- ج8و7 (1382)-ج9و10(1383) شرح اصطلاحات تصّوف، چاپ اوّل، ده جلد، انتشارات زوّار، تهران.
42- مدرّس چهاردهی، نورالدّین( 1382)، سلسله¬های صوفیه¬ی ایران، چاپ دوم، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
43- معصوم شیرازی، محمد؛(بی¬تا)، طرایق الحقایق، تصحیح محمّد جعفر محجوب، چاپ اوّل و نشر كتاب خانه باران، تهران.
44- هجویری، علی بن عثمان؛ (1383)، کشف المحجوب، تصحیح محمود عابدی، چاپ اوّل، انتشارات سروش، تهران.
45- همدانی، عین القضّات(ابوالمعالی عبدالله)؛ (1341)، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، چاپ اوّل، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
46- همدانی، عین القضّات(ابوالمعانی عبدالله)؛ (1337)، رساله لوایح، تصحیح رحیم فرمنش ،چاپ اوّل، بی¬نا، تهران.
47- همدانی، عین القضّات(ابوالمعالی عبدالله)؛ (1377)، نامه¬های عین القضّات همدانی، تصحیح علینقی منزوی و عفیف عسیران، سه جلد، چاپ اوّل، انتشارات اساطیر، تهران.
48- یوسف، محمّد كاظم؛ (1380)، نقد صوفی، چاپ اوّل، انتشارات روزنه، تهران.