بررسی شخصیت دانای توس در شاهنامه

پیش درآمد ?

فصـل اوّل. ?

دانای توس.. ?

شاهنامه. ?

فصل دوّم ?

عـلـوم بـلاغـی. ?

فصاحت و بلاغت.. ?

هدف علوم بلاغی: ??

اهمّیّت بلاغت: ??

بلاغت پس از اسلام: ??

الف) قرن اوّل هجری: ??

ب) قرن دوّم و سوّم و چهارم هجری: ??

ج) قرن پنجم هجری: ??

نخستین آثار مستقل در بلاغت فارسی: ??

ترجمان البلاغه. ??

حدائق السّحر فی دقائق الشعر. ??

المعجم فی معاییر اشعار العجم ??

تعریف علم بیان. ??

مؤسّس بیان. ??

فایده ی علم بیان. ??

فـصل اوّل. ??

درآمدی بر تشبیـه. ??

ارکان تشبیه : ??

ب) اقسام تشبیه به اعتبار ادات تشبیه : ??

ج) اقسام تشبیه به اعتبار وجه شبه : ??

?- انواع تشبیه از نظر ذکر یا عدم ذکر وجه شبه : ??

?- انواع تشبیه از نظر مفرد یا مرکّب بودن وجه شبه : ??

تشبیه تمثیل : ??

دیدگاه تشبیه گرایان درباره ی تمثیل: ??

شیوه ی تشخیص تمثیل از دیدگاه دکتر شفیعی : ??

دیدگاه استعاره گرایان درباره ی تمثیل : ??

عبدالقاهر جرجانی و تمثیل : ??

?- انواع تشبیه از نظر حسّی، عقلی و تخییلی بودن وجه شبه : ??

زاویه ی تشبیه : ??

د) اقسام تشبیه به اعتبار طرفین تشبیه. ??

تشبیه وهمی و خیالی. ??

?- اقسام تشبیه از نظر تعدّد طرفین : ??

دیگر اقسام تشبیه. ??

زیبایی تشبیه. ??

حماسی بودن تشبیهات و تصویرهای شاهنامه. ??

بررسی موارد تشبیه در شعر فردوسی. ??

الف ) مواردی که در تصاویر تشبیهات شاهنامه از طبیعت گرفته شده: ??

تشبیهات و استعارات فردوسی در باره ی شب.. ??

فصل دوم ??

مجاز. ??

قرینه بر دو نوع است : لفظی و معنوی ( حالی و مقالی ) ??

? . مجاز مرسل با علاقه ی  «حالّ و محلّ» یا  «ظرف و مظروف» : ??

فصـل سوم ???

استعاره ???

الف ) تعریف استعاره : ???

فایده ی استعاره ???

ب)ارکان استعاره ???

چگونگی کاربرد استعاره در شاهنامه : ???

ج) انواع استعاره : ???

در آمدی بر انسان انگاری ( = تشخیص ) : ???

فصـل چهارم ???

جلوه ی رنگ ها در شاهنامه ی فردوسی. ???

رنگ سیاه : ???

رنگ سفید : ???

رنگ سرخ : ???

رنگ زرد : ???

رنگ آبی : ???

رنگ سبز : ???

منابع. ???

      حکیم ابوالقاسم فردوسی از ستارگان درخشان ادب و فرهنگ ایران است که با آفرینش اثر هنری خویش « شاهنامه » در میان مردم  ، شهرتی جهانی یافت . وی در سـال 329 یـا 330 هـ . ق  در قـریه ی « پاژ » از ناحیه ی تابران توس پا به جهان هستی نهاد و در سال های 411 تا 416  هـ. ق چشم از جهان فرو بست و  متجاوز از هشتاد سال عمر کرد .
      فردوسی متعلّق به طبقه ی دهقانان بود. دهقانان طبقه ای از مالکان حدّفاصل میان طبقه ی کشاورزان و اشراف درجه ی اوّل بوده  و صاحب مقام و امتیاز اجتماعی خاصّی بودند .
    زندگانـی ایـن دسته در کـاخ هایی که در زادگاه خود داشتـند می گذشت و تا حـدود حمله ی مغول به تدریج بر اثر فتنه ها و آشوب ها و تضییقات گوناگون از بین رفتند . اینان در حفـظ نژاد و نسـب و تاریـخ و رعایـت آداب و رسـوم ملّـی ، تعـصّب و سختگیـری خـاص می کردند . 
    ظاهراُ بین سی و پنج تا چهل سال بیشتر نداشت که دقیقی شاعرحماسه پرداز و هم ولایتی او که نظم روایات ملّی ایران را چند سال پیش آغاز کرده بود ، در سنّ جوانی به دست غـلامش کشته شد . طبع خداداد و قریحه ی خلّاق و گشاده زبانی و وسعت اطلّاع فردوسـی ، آرزوی به نظم درآوردن شاهنـامه را پیوستـه در وی تقویـت می کـرد و او را به تکـاپو در جـهـت نـظم داستان های شاهنامه برمی انگیخت . وی از روی خداینـامه ی مـنثور که دربرگیـرنده ی تاریـخ شـاهان قدیم ایران بود و به امر ابومنصور محمد بن عبدالرّزاق توسی فراهم آمده بود ، سرودن شاهنامه را آغاز کرده ، با دقّت و امانتداری بسیار آن داستان هـای منثـور را به نظم در می آورد و هرگاه فرصتی می یافت به بیان اندیشه های خود در زمینه های مختلفی چون پندو اندرز، ستایش خرد و خردمندی و راستی و نیکی نیز می پرداخت .
     پس از سرودن بیش از دو ثلث کتاب ، محمود غزنوی به جای پدر نشست . فردوسی که بر اثر مرور زمان و خشکسالی های پیاپی املاک خود را از دست داده بود ، در اواخر عمر بر اثر تنگدستی یا به دلیل بقای کتاب خود به این اندیشه افتاد که شاهنامه را به نام محمود کند امّا نظر بر این که شاهنامه اثری ایرانی محسوب می شد و به کام ترکان تلخ می آمد و فردوسی شیعه مذهب و محمود سنّی بود و نیز به سبب شعر ناشناسی محمود و حسد حاسدان ، این کتاب مقبول طبع سلطان غزنه واقع نشد و قدر کار بزرگ استاد توس را ندانست . از این رو سال های آخر عمر را در تنگدستی گذراند و سرانجام در سال 411 هـ .ق هجری درگذشت .    
فردوسی در آغاز داستان بیژن و منیژه که آن را در روزگار جوانی سروده ، از « یکی مهربان » که در سرای خود داشته و « راوی این داستان از دفتر باستان » بوده ، سخن می گوید که برخی برآنند وی همسر شاعر بوده است :
            شبی چون شـبه روی شسته به قیـر        نه بهـرام پیـدا نه کیـوان نه تیـر     (5/6)
            نـبـد هـیـچ پیـدا نـشیـب از فـراز        دلـم تنـگ شـد زان درنگ دراز
            بدان تنـگی انـدر بجستـم ز جـای        یکی مهـربان بـودم انـدر سـرای
            خروشـیـدم و خواستـم ز و چراغ         برفـت آن بـت مـهربـانم ز بـاغ
            مرا گفـت شمعت چـبایـد هـمـی         شب تـیره خوابـت بیـاید همـی     (5/7)
 «حکیم نامور توس ، مدّت سرودن شاهنامه را سی و پنج سال ذکر می کند :
    سـی و پنـج سـال ازسـرای سپنج         بـسی  رنـج  بـردم  بـامید گنج
    چـو بـر بــاد دادنــد رنـج  مـرا          نبـد حـاصـلی سـی و پنـج مرا   
                                                                             (9/381- 382حاشیه)       
نیز بر اساس نسخه هایی از شاهنامه مدّت به نظم درآوردن شاهنامه سی سال ذکر شده است :
    بسی رنـج بـردم دریـن سـال سی       عجـم زنـده کردم بدین پارسـی »
     فردوسی شاعری است یکتاپرست و یزدان شناس و شیعی مذهب که خود بارها در شاهنامه به این اعتقاد خویش افتخار می کند و در مقـدّمه ی کتـاب پس از سـتایش پیامـبر اسلام ، دلبستگی و شیفتگی خویش را به خاندان پیامبر آشکار می کند : 
    بگـفـتـار پیغـمــبرت راه جــوی      دل از تیــرگیـها بدیـن آب شوی
    گواهی دهم کاین سخنها ز اوست      توگویی دوگوشـم پر آواز اوسـت
    که  من شـهر علمم علیّم در است      درست این سخن قول پیغمبراست
     منـم بـنـده ی اهـل بیــت نـبـی      سـتـاینـده ی  خـاک پـای وصی
    مزار وی در توس و به قولی در دروازه ی باغ شخصی اوست که آرامگاه کنونی استاد تقریباً در همین حدود ساخته شده است .
    شاهنامه

       بدون تردید هیچ یک از آثار منظوم جهان را نمی توان یافت که همانند شاهنامه در اعماق روح و جان ملّتی اثری جاودانه گذاشته باشد . هیچ ایرانی نیست که این اثر شگرف را به دقّت خوانده و انگشت تحیّر به دندان نگزیده و از صمیم قلب ، بر روان فردوسی درود نفرستاده  باشد.
      « شاهنـامه که یک حماسـ? ایـرانی اسـت درحـدود شصـت هزار بیـت دارد و گـوینـد? آن ،  فردوسی ، که مسلّط بر تاریخ حماس? ملی ایران و خود چکیده و نمایند? جامع آن می باشد بایـد به نام پدر ادبیّات ایران ستوده شود  .»
     شاهـنامه یا نامه ی شهـریاران ، به ظاهـر تاریخ ایـران است که از کیومـرث ، نخـستین شاه ، تا یزدگـرد شهریـار ،  بازپسیـن  شـاه  ساسانی را در بـر می گیـرد ،  امّا در حقـیقت  داسـتان هـا  و  افسـانه های ملّی و  به  عبـارت بهـتر اسطـوره و داسـتان و تاریـخ است . مجموعه ی منسجمی از اساطیـر باستـانی و روایـات تاریـخ سنـّتـی و داسـتان های پـهلـوانی اسـت که سرگـذشـت اقـوام ایرانی را در چهارچوب آرمان ملّی منعکس می سازد و شهریاران و پهـلوانان نماینده ی شـخصّـیت انسان ایرانی و ایستادگی و نبرد غم و شادی او و نیک بختی و تیره روزی او به شمار می رود .
   « شاهنامه حماس? داد و قانون است . حماس? مقاومت بی تزلّزل در مقابل هر چه اهریـمنی است . حس غروری که درشاهنامه هست همان اندازه که به پیروزی های مادّی تکیه دارد به پیروزی های معنوی هم پیوسته است و برای همیشه زنده خواهد ماند  .»
      شاهنامه دستآورد کوشش و جوشش فردوسی در سرتاسر زندگی است . اندیشه ، هـنر ، ادراک ، میهن پرستی ، آزادگی عامل پیدایش شاهنامه شده است ، اثری که سرشار از روح و زندگی اسـت و بازتاب شرافتمندی و سربلندی ملّتی بزرگ . مقام شعری و هنری شاهنامه به قدری بلند است که اگر از جامه ی زبان فارسی عاری و به زبان  دیگری ترجمه  شود ، باز کتابی بزرگ و دارای مقام هـنری بلند خواهد بود .

   منابع

* قرآن کریم .
1.    آموزگار ، ژاله : تاریخ اساطیری ایران ، چاپ دوّم ، سمت ، تهران ، 1376 .     
2.    ابن معتز ، عبدالله : البدیع ، با مقدمه و تعلیق کراتشقوفسکی بغداد،1389/1979 .
3.    ابن ندیم ، محمد بن اسحاق : الفهرست ، مطبه ی رحمانیه ، قاهره ، 1348 ق .
4.    ابی الفتح ضیاءالدین نصر الله محمد بن عبدالکریم ، ابن اثیر :  المثل السائر فی ادب الکاتب و الشاعر ، تحقیق از محمد محیی الدین عبدالحمید ، چاپ مصر ،  1358 ق ، 1939 م .
5.    ابو محمد عبد الله بن محمد بن سعید بن سنان خفاجی : سرّ الفصاحه ، تحقیق از عبدالمتعال الصعیدی ، چاپ مصر ، 1389 ه – 1969 م.
6.    ابواحمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه : الشعر و الشعرا ، چاپ دارالثقافه ، بیروت ، 1964 م .
7.     ..........................................: مقدّمه الشّعر و الشعرا ، ترجم? آ . آذرنوش ، چاپ اوّل ، انتشارات امیر کبیر ، تهران ، 1364 .
8. باقلانی ،  ابی بکرمحمد بن طیب : اعجاز القرآن ، تحقیق السید احمد صقر ، دارالمعارف مصر. 
9    .براهنی ، رضا :  طلا در مس ( در شعر و شاعری )  ، چاپ اوّل ، انتشارات فردوسی ، تهران ، 1371 .

10برومند ، پوراندخت : فرهنگ آرایه های ادبی ( بیان ) در شاهنام? فردوسی ، چاپ اوّل ، نشر دیگر ، 1380 .
11بهار ، مرداد : پژوهشی در اساطیر ایران ، نشر آگاه ، تهران ، 1376 .
12تجلیل، جلیل: معانی و بیان ، چاپ سوّم ، مرکز نشر دانشگاهی ، 1365 .
13......................: نقش بند سخن ، چاپ اوّل ، نشر اشراقیه ، تهران ، 1368 .
14ثروتیان ، بهروز :  بیان در شعر فارسی ، چاپ اوّل ، انتشارات برگ ، نهران 1369 .     
15جاحظ ، ابی عثمان عمروبن بحربن محبوب ، البیان والتبیین ، تحقیق از عبدالسلام محمد هارون ، چاپ دوم ، انتشارات مکتبه الخانجی مصرومکتبه المثنی بغداد ، 1380 ق- 1960 م . 14  .
16جرجانی ، عبدالقاهر : دلائل الاعجاز فی علم المعانی ، به تحقیق سید محمد رشید رضا ، چاپ سوّم ، مصر ، 1366.
17..............................: اسرارالبلاغه ، ترجمه ی دکتر جلیل تجلیل ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1370 .
18حسن لی ، کاووس و احمدیان ، لیلا : « کارکرد رنگ در شاهنام? فردوسی » ، مجلّه ی ادب پژوهی ، شماره ی دوم ،تابستان 1384 .
19حمیدیان ، سعید : در آمدی بر اندیشه و هنر فردوسی ، چاپ اوّل ، انتشارات مرکز ، تهران ، 1372
20دبیر سیاقی ، محمد : زندگینام? فردوسی و سرگذشت شاهنامه ، نشر قطره ، تهران ، 1383
21..............................: کشف الابیات ، چاپ اول ، انتشارات مدبر ، 1378 .
22دهخدا ، علی اکبر : لغت نامه .
23رادویانی ، محمد بن عمر : ترجمان البلاغه ، به تصحیح احمد آتش ، چاپ دوّم ، انتشارات اساطیر ، تهران ، 1362 .
24رازی ، شمس الدین محمد بن قیس : المعجم فی معاییر اشعار العجم ، تصحیح محمد قزوینی و تصحیح ثانوی مدرس رضوی ، انتشارات موسس? خاور ، تهران ، 1314 .
25.........................: ...........................، به کوشش دکتر سیروس شمیسا ، چاپ اوّل ،انتشارات فردوس ، 1373 .
26رستگار فسایی ، منصور : پیکر گردانی در اساطیر ، چاپ اوّل ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، تهران ، 1383 .
27................................: تصویر آفرینی در شاهنام? فردوسی ، انتشارات کوروش ، شیراز ، 1353 .
28رضی ، هاشم : آیین مهر ، انتشارات بهجت ، 1385 .
29روشن ، امین : « رنگ در شاهنامه » ، مجله ی حافظ ، شماره ی 27 ، فروردین 1385 .
30زمخشری ، ابوالقاسم جارالله محمود بن عمر ، مقدّمه ی تفسیر الكشّاف ، چاپ اول ، مصر،  1354  ه . ق .
31زرین کوب ، عبدالحسین : شعر بی دروغ ، شعر بی نقاب ، 1371 .     
32.........................................: نامور نامه : دربار? فردوسی و شاهنامه ، انتشارات سخن ، تهران ، 1381 .
33سکّاکی ، ابویعقوب : مفتاح العلوم ، چاپ اوّل ، چاپ المصطفی البابی الحلبی و اولاده بمصر ، 1356 هـ /1937 م .
34سپهرالدین ، ابوبکر : بیان در ادب فارسی ، چاپ اوّل ، مرکز انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی ، 1373 ،
35سی دی درج : شاهنامه .
36    شعبانی ، اکبر : تاریخ تکوین علوم بلاغی ، چاپ اوّل ، انتشارات سخن گستر ، مشهد ،1383
37شفیعی کدکنی ، محمد رضا : صور خیال در شعر  فارسی ، چاپ پنجم ، انتشارات آگاه ، تهران ، 1372.
38شمیسا ، سیروس : بیان ، چاپ سوّم ، انتشارات مجید و فردوس ، تهران ، 1372 .
39صادقیان ، محمد علی : طراز سخن در معانی و بیان ، چاپ اوّل ، انتشارات علمی دانشگاه آزاد اسلامی ، بی جا ، 1371
40صفا ، ذبیح الله : تاریخ ادبیات ایران ج اوّل ( خلاص? جلد اوّل و دوّم تاریخ ادبیات ایران ) ، چاپ سوّم ، تهران ، 1362 ..
41. صفا ، ذبیح الله : آیین سخن ، مختصری در معانی و بیان فارسی ، چاپ شانزدهم ، انتشارات ققنوس ، 1369
42ضیف ، شوقی   : العصر الجاهلی ، ترجمه ی علیرضا ذکاوتی قراگزلو ، انتشارات امیرکبیر 1364
43..............................: تاریخ و تطوّر علوم بلاغت ، ترجمه ی محمد رضا ترکی ، چاپ اوّل ،  سمت ، تهران ، 1383
44..............................: تأویل مشکل القرآن ، چاپ دار احیاء الکتب العربیه ، بی جا ، بی تا .
45توسی ، خواجه نصیر الدین : اساس الاقتباس ، به تصحیح مدرس رضوی ، چاپ دانشگاه ، 1336 .
46ضابطی جهرمی ، احمد : سینما و تصاویر شعری در شاهنامه ، کتاب فرا ، تهران ، 1378 .
47...........................: « نقش رنگ در تصاویر شعری شاهنامه » نشریه ی رسالت ، 20 / 2 / 85 یا نمایه‌ی 179 .
48علوی مقدم ، محمد : در قلمرو بلاغت ، چاپ اول ، انتشارات آستان قدس رضوی ، مشهد ، 1372 .
49................................: جلو? جمال ، انتشارات بنیاد قرآن ، تهران ، شهریور 1364.
50علوی مقدّم ، محمد و  اشرف زاده ، رضا : معانی و بیان ، چاپ اوّل ، سمت ، تهران ، 1376 .
51عسکری ، ابو هلال : معیار البلاغه ، ترجم? محمد جواد نصیری ، چاپ دانشگاه تهران، 1373
52..............................: الصناعتین ، دار احیا الکتب العربیه ،1371 ه .ق .
53فاطمی ، سید حسین ،تصویرگری در غزلیّات شمس ، چاپ اوّل ، مؤسس? انتشارات امیر کبیر ، تهران ، 1364 .
54فرشید ورد ، خسرو : در بار?  ادبیات و نقد ادبی ، انتشارات امیر کبیر ، تهران ، 1362 .
55................................: نقد شعر فارسی ، انتشارات وحید ، 1349 .
56فتوحی رود معجنی ، محمد : بلاغت تصویر ، سخن ، تهران ، 1385 .
57فردوسی ، ابوالقاسم :. شاهنامه ، چاپ مسکو ، به تصحیح سعید حمیدیان .
58فلاح رستگار، گیتی :  « جلو? رنگها در شاهنامه  » ، محمد مهدی رکنی ، مجموع? سخنرانیهای سوّمین تا ششمین هفت? فردوسی ، مشهد ، انتشارات دانشگاه فردوسی ، 1357 .
59قیروانی ، ابی علی الحسن بن رشیق : العمده فی صناعه الشعر و نقده ، چاپ الاولی، مطبعه امین هندیه ، مصر ، 1344 هـ /1935 م .        
60 .قاسمی ، حسن : صور خیال در شعر مقاومت ، چاپ دوّم ، فرهنگ گستر ، تهران ، 1384 .
 61 . کرد علی ، محمد ، امراءالبیان : الطبعه الثالثه ، بیروت ، 1388ه- 1969 .
37    کزّازی ، میر جلال الدین : زیبا شناسی سخن پارسی ( بیان ) ، چاپ اوّل ، نشر مرکز ، 1368 .
62    ماسه ، هانری : زندگی فردوسی ، ترجم? مهدی روشن ضمیر ، انتشارات کمیت? استادان ، دانشگاه تبریز ، 1350 .
63 . مبرّد ، ابوالعباس ، الکامل فی اللغه و الادب : تحقیق ابی الاشبال- احمد محمد شاکر ، چاپ اول ، مصر ،1356 ق 1937 م .
64محبتی ، مهدی : بدیع نو ، چاپ اوّل ، انتشارات سخن ، تهران ، 1380 .
65مختاری ، محمد : اسطور? زال ، نشر آگاه ، تهران ، 1369 .
66مقدّم ، محمد : جستاری در بار? مهر و ناهید ، چاپ دوّم ، انتشارات هیرمند ، تهران ، 1385 .
67معین ، محمد : فرهنگ فارسی.
68نشاط ، محمود : ادات تشبیه در زبان فارسی ، چاپ دوم ، نشر سهند ، تهران ، 1370 .
69نوشین ، غلامحسین :  فرهنگ شاهنام? فردوسی (واژه نامک).
70وطواط ، رشید الدین محمد  : حدائق السحرفی دقائق الشعر، به تصحیح عباس اقبال ، انتشارات کتابخانه ی سنایی و طهوری ،1362 .
71همایی ، جلال الدین : معانی وبیان ، چاپ اوّل ، انتشارات هما ، تهران ، 1370
72............................... : فنون بلاغت و صناعات ادبی ، چاپ ششم ، نشر هما ، تهران ،  1368.
73هینلز ، جان : شناخت اساطیر ایران ، ترجمه ی ژاله ی آموزگار و احمد تفضلی ، چاپ پنجم ، نشر آویشن و چشمه ، 1377 .
74یاحقّی ، محمّد جعفر : بهین نام? باستان ( خلاص? شاهنام? فردوسی ) ، چاپ چهارم ، انتشارات آستان قدس رضوی ، مشهد ، 1374 .